Исследование вопросов эффективности выбора приоритетных направлений международных перевозок тема диссертации по экономике, полный текст автореферата

Ученая степень
кандидата экономических наук
Автор
Корриева, Ёкут Каримовна
Место защиты
Ташкент
Год
2000
Шифр ВАК РФ
08.00.04
Диссертации нет :(

Автореферат диссертации по теме "Исследование вопросов эффективности выбора приоритетных направлений международных перевозок"

Тошкент автомобил - йуллар инстигути

^ Кулёзма з^укукида

6

/

Кррриева Ёк;ут Каримовна

Халщю юкларни ташишни устувор йуналишларини танлаб олиш самарадорлиги масалаларининг тадкщоти

Ихтисослик : 08.00.04 - Микрощтисодиёт

(транспорт тизимвда)

Ик;тисод фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун диссертация автореферати

Тошкенг 2000 й.

Диссертация иши Тошкент автомобил - йуллар институтида бажарилди

Илмий ра^бар:

-ицтисод фанлари докгори,

профессор Р.А.Саматов

Расмий оппонентлар:

-физика-математика фанлари

доктори, профессор А.Т.Шермудаммедов -иктисод фанлари номзоди,

доцент Р.Т.Зокиров

Етакчи муассаса -«Узавтотранс» корпорацияси

Химоя Топшент автомобил, - йуллар институтидаги К. 067.33.03 кенгашш1инг 2 иил « »^¿¿р^Ы « соат» /СР- да утадиган мажлисида булади. Манзил: 7(^0000 ГСП, Тошкенг, Мовароунпадр 20.

Диссертация билан Тошкент автомобил - йуллар института кутубхонасида танин мумкин.

Автореферат 2000 йил

Л

'1)> да таркатилди.

Кенгаш илмий котиби

Э.Т. Акбаров

Илмий ишнинг умумий таснифи

Тад^икот мавзусининг долзарблиги. Даплат иктисодий тараккиётинит мухим шартларпдан бири товар ва хизматларнинг жахон бозорига измиллиь билан кириб боришплан иборатдир. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шут-курсатадики, транспорт атокалари, бу жараённи жадаллаштиришнинг мухич омнлидир.

Узбекистан мннтакада кулай географик уринни :.>галлаб турган булсада, ; дунснинг китьаларини 5'заро богловчи энг яцин денпп бандаргохларига чикии учун камида икки мамлакатдан утиб бориши керак. Иккинчи томонлан, халкаре юкларни автомобил транспорти ёрдамнда ташишла Узбекисто! гранспортчилирннннг йу'лпда турли х'нл моддий па но.моддий тусикла! манжудлиги туфайлн муанян кийинчиликлар пужудга келмокда.

Эрамиздан апвалги II асрнинг о.*и| дан, эрамизпннг XV] асрн охнригач; фаолпят курсатган <-Буюк ипак Г|$ли» номи билан машхур булган, транзит саплс Пули, дуненннг уша дапрларда Хитойдан Шимолнй Африка па Исианмягач; булган худудлаги бнрча яамлакатларпи узиро боглагап. Хознрги тштда унии тармхнм ахачнятм шкланмокда. Мииг ниллар илгари булпшилек, у Шарк и: Гарб \р|асидаП| кчпрнк булади.

Бугуши кукла Узбекистан Букж ипак йулини шклаш ташаббускори и; Оирупа Иттифоцинннг Оврупо - Кавказ - Оспе транспорт корилормни Каиказ в; Марказий Осиснипг янги муетакил даачатлари билан биргаликл; ршюжлатирппна техник ёрлам курсатпшга оид ТРАСЕКА - дастуришин фат шмшрокчнем еифашда улиишг ноёб географнк ахамияпшн саклаб колмокла.

Куп холларла иктисодий снёсатн, самдо на транспорт конлаларп п: максаллари турлича бх'лгап лавлатлар иш фокмла кж гапнншш кун юмоилам; асосла самаралн та рада ташкил аппша домр масаланн хал цплиш жуда мушку; муаммога анланади.

Шу туфайлн транспорт тнзимлари па алокалариии ршюжлатирин билан боишк муаммоларпи хал этиш усгуиор стратеги к ахамият касб итали.

Илмий муаммоии урганилшн ларажаси. Транспорт фаолиятит баркарорлаштриш назарняси Л .Л. Афанасьев, Л.В.Контаропич, Д.П.Великанов Н.М.Васильен, Л.А. Бронштейн, М.И.Ирматов, В.Н.Лппщиц кабн олимларпин талкикотларпда ишлаб чикилган.

Мазкур изланишлар хужалпк амалиётнга транснортнинг хар хил турлар! лежал молелларишшг боскичма-боскич жорий итилпиппа асосланалн.

Замонави» махсус адабиётда халкаро юк ташшлнн ташкпл этиш па уник рппожланмшмнп оптималлаштнриш усул: лши такомиллаштириш масалаларпг;

хам катта ахамият берилмокда. Л.А.Ахмскт, M.F. Абдуганиеп, А.М.Багдасаров, Ш.А. Бугаев, М.П.Улицкий, М.С.Фиысльсон, Ж.Т.Рузиев, Г.М.Косимой, v Г.А.Ошатов, А.Т Шермухаммедов, К.У.Улжабоев, Р.Ф.Файзуллаев каби олимларнинг гадки котларида юк (йулипчилар) окимини аниклащ, траспорт мажмуасини ривожлантириш, сохага дойр нстикболни белгилаш па транспорт ривожланншини лойихалаш б^йича изланишлар олиб борилган па аник гавсиялар берилган.

Ам.мо ушбу тадкикотларнинг аксарияти транспорт тизими муаммоларини бевосита киёсий, иктисодий хисоб-китоб цилиш нули билан хал этишда функционал бопшклнкка, курсаткичлар миклори чеклангани холда функиияларпнпг фапкулодда ахамиятига асосланадл. Бу уса халкаро иуналншларда транспорт турлари муносабатларини оптималлаштириш на окплона ршюжлантиришга доир иатижаларни хамча пакт хам аниклаш имконини бермамди. Тавсия килинган- математик моделлар транспорт тармоклари на коридорлари фаолиитииннг аирим элемснтларини оитималлаштнришта мулжалланган. Бунда acocan муанян соха мапфаатдари кузлаиганп холда, транслортнинг айрим турлари ривожланиши устунорлик кидали. Шу сабабли транспорт тизими фаолиятини оптималлаштириштшг обьектпн шарглнриии хмсобга . олупчн. алохида иктпсолни-ммгсммтнк молелларлан фойдаламишга а сослан гаи тадкикотга -.дтиёж наидо Оулди.

Тадкикотпипг мацсад па пазифалари - халцаро и^иалишларда нитомобил транспортлари фаолиятини мунофиклаштириш на самарадорлитпи ошириш буиича ишлаб чикилган тапсняларга асосланиб, уларнн рпшжлаш нриш ус.тубиёипш ырнишшм иборагяир. Бу мнсадаци тпшмлар на тармокларни бошкарнш шиарнисн тамоиилларига »сослан га н холла алохида пктпсодпи -мак-магпк моделларпи муанян тизимг^ Оирлаштирпш иули бнлаи амалга ошириш мумкип.

Клтшлгнп максадга jpitnnnn куипдагн иазифаларпп хал лиш бнлаи богл.пк: - алохида транспорт. турлари на умумап транспорт i изимииинг у зари чаракатланиш самарадорлигн. рииожлаишни хрлатшж бахолаш на сифат курсаткичлари ларажнси хамда мсъсрларипи белгилаш;

халкаро й^палишларда аптомобнл транспорта харакатлапши самарадорлнппт ошириш учун ташкнлин - техника тадбирлариин таплаш услубиетипп ишлаб чикиш;

халкаро иупалишларда транспорт тпзимшш рашюнад рииожлантпрпшиинг иктисодин - математик моделини ншлаб чикиш;

халкаро йуналишларда автомобил транспорт

самарадорлнппт аииклашнинг бизнес - режасини ишлаб чикиш.

хамда самарадорлик курсаткичларипи аниклаш.

Талки кот предмети. Талки коти И| >• предмети халкаро йуналишларда транспорт фаолиятини ташкил этиш муаммолари па у билан боглик; булган нктнсодий муносабатларни Урганиш.

Тадкиког объекти. Халкаро йуналишларда автомобил ва бошка турдаги транспортларнинг биргаликдаги фаолиятининг тахлнли, уни бошкариш па башоратлашиинг хужалик механизм» хисобланади.

Тадкикотнинг умумий услубиёти ва усуллари. Узбекистан Республикасида амалга оширилаётган, иктисодиётни тубдан пело* килишнинг амалий талаблари, ушбу тадкикотнинг услубий таъминоти асоснни ташкил этади.

Ишда фойдаланилган тадкикот усуллари каторида, энг апвало, системали ёндашувни кайд этиш жоиз.

Халкаро транспорт тизимининг рационал рпиожлантириш па узаро харакатланишини бахолаш, хамда башор? ■ килиш услубиётлни ишлаб чикишда куимдаги усуллардан фойдаланилган: дастур - максадли усул; ривожланаётган моделлар усули; гизим сифат холатиии психофнзиодогик бахолашммиг кналиметрмк усули; маълумотларни иктисодий тахлнл эчиш усули.

Илмий 1Ш1НИПГ ахборот базаси. Илмий ишда Узбекистан Респубилкаси Олий Мажлисининг конунчилик базаси, Макроиктисоднёт пазирлигиниш- на ivp.ni \пл транспорт тармокларипннг статистик, хнеобот . на бапшрат маьлумотлари. илмий текшириш на домиха институтларпнинг нзлапшшшр натнжалари, илмий маърузалар, наташшизда на чет илларда чоп -.л'илган адабиётлар, ТАСИС, ТРАСЕКА дастурииинг на бошка халкаро ташкилотларшшг хисоботлари. хамда муаллиф томошшам утказилгап излаиишларпннг иатнжа.таридан фондами мил л и.

Диссертация;« куриб чикилаетта муаммоларшнм' илмий жихатлаи янгилиги:

- халкаро йулларда автомобил ва бошка турдаги транспортларшпп фаолияти самаралорлигини оширнш, хамда тарацкиёт курсаткичларипи оптималланпириииишг максадли - днетурини на иерархик мажмуасини ишлаб чикишлан;

- автомобил транспорти фаолиятини рипожлангнрнш ахполини ва самарадорлипши бахолашнинг даражаларини омтималлаштириш хамда меъёрларини аниклашдан иборатднр.

Тадкикотлар олиб бориш жараёиида куиидагилар ишлаб чикилли:

- автомобил транспорти фаолиятини халкаро юкларни та шиш жараёиида рнвожлантириш тизимини бахолаш па унинг бошка турдаги трамсиортлар билан узаро фаолияти самарадорлигини оширии услуби;

- халкаро антомобил транспорта фао.чпятн курсагкнчларнга. ташкн.чш) -техника тадбирларини жорий зтишнннг самарадорли таъсир килид] цонуниятларини аниклаш;

- транспорт фаолияти самарадорлигини бахолашнинг бизнес - режаснни ишлаб чпкиш.

Мазкур масалаларни тадкикот атиш асосида халкаро трампорт тизими фаолияти бошкарупини ва тараккиётини мувофнклаштирпшни мктисодий -математик модели таклиф этилди, у айркм хусусий ва комплекс белгилари буйича тнзим элементлари ахволини бахолаш; катор параметрах максадли вазифаларга кура тизим элементлари тараккиётини оптималлштнришни амалга ошириш. мижозларга хнзмат курсатиш сач'арадорлнги на сифатшш оширишнинг янги имкониятларпни аниклаш; транспорт гмзшш булинмалари инфратузил.май^ш такомиллаштиришнинг биринчи нипбатдати йупалишларппи белтилаш; мирик транспорт богламаларида турли хнлдаги трансиортларнинг узаро харакагланишида мувофиклаштнрилтан бошкарунни оптималлаштиришни амалга ошпришгн нмкон беради.

Тадкикот патнжаларишшг амалий ахамияти:

- халкаро юкларни ташншни ташкил атишнн на пул - коммуникация тармокдарпнм риножланиишппнг ахнолипи тахлил килшп хамда бахолаш услубинн кшлаб чикшшши

- транспорт Т113ИМ11ЯИН!' самарадор фнолият курсапшшпи на халкаро пупалишларла хизмат курсатиш сифатшш бахолаш учун чеъсрлар на уларпппг а\ам11Я1 кии бел I ил а ш лак;

- турлп хиллагп транспорт!ш рацнонал рнножлатпрнш па богламларда бпргаликда харакаглипмпшшшг иктнеолий - математик мше.тлари малмуасими шилаб чикшпдап;

- транспорт тизими богламасипи муиофик раппшла ¡араккнп зпириш пмкошпп'лармин бедгшшшлап;

- Гк\и нланган халкаро йупалишда антомобил транспорт» фаолиятниинг бизпсс - режаенни тузнш хамда транспорт тизими фаодиитпнипг нктисолпи самара.юрлимшп аниклаш услубидан иборат.

Тадкикот натижалирипинг тажрибада кулланплипш. Днссертацияннж асосии натижалари:

1995 - 1998 йнлларла Тошкент автомобил - йул институгида угказилган илмии - назарий ва техника анжуманлари.ч;

1998 йил 24 -25 сентябрям Тошкентла, «Республиканинг дунё Сюзорпга киришн учун Узбекистан транспорт н\'лакларшш шакллшггприш» маюусида >тказилган халкаро илмии - назарий па техника анжуманида;

1997. 1998, 1999 йиллари Тошксптда «Узавтотранстех^ика» ИИЧБ шшг техника кенгашларида маруза килинтан.

Муаллифмпнг халкаро йулларда антомобил транспорта фаолияпши оптнмаллаштириш билан боглик, пазифаларпи хал лпшга дойр айрим таклнфлари «У'заптотранс» корпорациясида, «Узаптотранстехника» ИИЧБ да тажрибадан \тказплган.

Чоп этилганлнк. Диссертация пшинипг асосий мазмуни па натижалари 6 та илмий маколада ва битга монографияда 4,8 Сосма табоц хажмида чоп зтилган.

Ишнинг структураси. Диссертация иши кириш, туртта боб, хулоса, фойлаланилган алабпётлар руйхати па илонадан иборат.

Кириш кисчнда мавзунинг долзарблиги асослаииб, нзланпшлирпииг максад па пазифалари, услубий асослари, ахборот базаси, илмий яигмлмги, амалий ахамияти ва тажрибада кулланилиши баён этилган.

«Халкаро юкларни ташиш амалиётннинг тащили» дсб помлашан бириичи бобда Узбекистан пул - транспорт мажмуасипи халкаро транспорт коммуннкацияепнппг я гона иктисодий снёсатига узаро боглаитап холла рниождантнриш, халкаро юкларни ташпшпи уступор иуналншлари, транспорт инфратузплмаси тараккиётидаш иитсфацня жараёпдарша дойр жачоп амнлиёти тахлпл утилгми.

«Турли хил трапепортлар киёсии курсаткичларннн апиклаш на тпхдил л иш услубпё! н» лоб помлангап иккпнчи бобла, транспорт турларинннг халкаро иуналишдарла самарали шшашмпи би\от,ш[ улчоилари ва уларнтн меъёрпй кпиматларипн апиклаш услубнстлари хамда бу меьёрии кпйматлар курсаткичлари баён этплтнп.

«Халкаро йуналшидарда турлп хилдаги транспортларпнпг нишшшш муиофпклишифип! услубиёти» ,чсГ> иомлангаи учнпчи бобла, транспорт боипшлари самнралорлпппш ошпрпш на рииожлаптприш муаммоларп, хамла транспорт пинми (|)аодпятини оптималлаштириш моделларн ке:ппрнл1 ап.

«Антомобил трамстюртинипг халкаро йуналшнлардагп фаолпяти самаралорлпгини бахолаш» дсС номлаиган туртиичи бобда, транспорт пгзпмипп самаралорлик фнолнятини бахолаш услубиёти па мезоилари, транспорт тичимппп ршюжлаптириш истикболшш белгилаш услубиёти, халкаро маршругларда антомобил трансиортининг самарали фаолиятиии аниклаш натижалари баён лил тан.

Хулоснда илмий пзланишларпинг натижалари умулаштирилган булиб, халкаро иупалмшларда транспорт тизими фаолиятнни оптималлаштириш борасида таклкфлар берилган.

Диссертация ишининг асосий мазмуни ва л;имоя килинадиган натижалари.

Марказий Осиё минтакнсида мавжул булган транзит юк ташиш тармоги бозор иктисодиети тамоиилларига мупофнк ранишда, мехнатни янгича тацсимлаш асосида, >аа самарадор тнзимга айланиши мумкин. Бундам пафакат Узбекистоннинг, балки бугун жахон иктисодиётидаги умумий жараёнлар хам манфаатдордир.

Хозирги пайтда Узбекистоннинг автомобил йул инфратузилмаси мухим ахамиягга Jra булиб, асосий Ирпалши сифатила халкаро юк аа йулопчкларнп ташиш учун Ицтисодий хамкорлик ташкилотн (ЭКО) дастури, ТАСИС - техник ёрдам дастури ва ТРАСЕКА (Оврупо - Кавказ - Осиё транспорт йулаги) дастурига киритилган барча лойикаларда к,а1Ш зтилган. Пундап ташкари, жапубий банларгохлар (Эрон.Покистон) па жанубич-гарбий. йуналишлардагн (Туркиядаги бандаргохлар) билип кесишгаи апто.чобил ¡¡уллири, Оврупо мамлакагларн -Румнния, Болгария, Германия, Франциини богловчи на Кавказ оркали утгап асосий йуллар шимолий хамда шаркни (Хитой, Япония, М\чулпси>п) йуиалишларига факат ^збекистон буйлаб угади па у маижуд йуналиш.чаршнп аксариятн буиича истикболлн хамкорликли ршюжлан'шрпши мумкин.

Масалан, Жапубий пуналишларда г paiicuopi кочмуиикатшларпнп таьмиилашиипг куиидаги имкопиятлнри мавжуд:

- Тсджеп-Машхад темир йул тармогилан фойдаланнш ва Зохилоп оркали Покистонга йул очниг,

Тсрмиз-1ч(>бул-Пс11|онар-К.орами оркали yuan маижул авгамобил .магистралидап фопдалаипш;

- Вакхом пулаги буйнча тоглнк Па ia\aion оркали Крракурум нюсессша чикиб, Карочп баиларгохига олнб борунчи йулни куршп;

- кжларни КуП1ка-Хирот-Квстга-К,арочи трассаси бу'ймча тапппн.

Fnpf> иксперишриннпг фикрича, Марказий Осиё на Кавказорш давлагларипипг Оврупонинг ягоиа ipanciiopi бозорша чикшпинн ¡iiinip\iaia якип халкаро битимлар снгиллаштиради на имкон беради.

ТРАСЕКА дастури доирасида, халкаро ташкилот.чар хозиртача 22 техник хамкорлик лзлаиишларини маблаг бплаи таъминлади.чар. Ударнинг 16 тасила Узбекистан (|)аол пиггирок отмокла.

Узбекнсгон Республикаси ер усти транспорт» па транзит сохасплаги куп томонлама халкаро конвенция ва битимларда иштирок итмокда.

Ер усти транспорта сохаснда Узбекнстон Республикаси томонпдан ЭКО

аъзоси булган мамлакатлар билан 36 та битим тузилган, шу жумладан: Козогистон билан - 6 та, Киргизистон - 7, Озарбайжоп - 2, Туркмамистон - 5, Эрон - 3, Покистон - 1, Туркия - 2 та.

57 даплат имзолаган ТИР конвенцияси алохида эьтмборга молик чунки у бутун дунёда фойдаланиладиган ягона транзит тизимидир. Унинг аъзолари учуп чегараларни кесиб $ти шли ягона меъёрлар тизими амал циладн, божхона хизматлари дунёда тан олмнган назорат на кафодат тизимидан фойдаланадилар.

Узбекистан хам бу конвенциянинг аъзосидир.

Узбекистан нктисодиёти ва транспорт мажмуаси олдида турган муаммоларнн ечиш ва яратилнши мумкип булган испикболли имконинтларин фондалаииш учуй, транспорт тизими фаолиятипи чукур тахлил этилди.

Хар бнр транспорт турининг ривожланнши па ишииинг самарадорлпги катор курсаткичлар мажмуаси билан улчанади хамда бу курсаткичлар асосида транспорт тизими фаодияти хакида хулосалар килпнади. Фнрмалар иш.мб чикариш - хужалик фаолиятипи тахлил килиш учун манжуд услубларнинг куйидаги клмчплнкларпин таъкидлаб утиш лозим:

- эталон мсъёрларини бахолаш бнрликларипинг на бахола!и услубиётипшп йуклпги;

- транспорт тизиминипг ишлаш самарадорлш ним бахолаш на упиш меьерий бахолаш бирлнкларпиинг ягона комплекс интеграл курсагкичииппг и;. к 1:11 п.

Транспорт турллрпда курсаткичларшшг бир - бнридап фарк киладигап хпелатлари, улчами ва физик маъиосшпшг маълум мазмунларн манжуд. Бу хусусиятлар барча белгилар буйича транспорт тизими холатипи комплекс бахолашла аирим кпиинчнликларга сабаб 65'лади.

Шу слблбли фанспорт тизнмннипг ишлаш самарадорлншии шпеф.и курсаткичипп аппкдаш борасида излапишлар олиб борилди, трапепор! тизими ишлаш самарадорлплигиннш комплекс курсаткичипп апиклаш учуп макбулликлариннг ургача геометрик .микдоридап келмб чикадиган умумлаппири.'иан улчони буйича анмклаш лозим.

Впзпнпг фикримизча умумдаип прилган таъсирпи куриппшпг ли кулан усулларидан бнрп Харннгтоннинг макбуллик функцияси хисоблападн.

Макбуллик шкаласи психофизиолотпк шкалаларга мансуб булиб, ташки куриинши маптикпн угриликни курсатади.

Умумлаштпрплган макбуллик функииясипн куриш замш шла курсаткнчларнпнт табиий а(1рим кинматларини макбуллик ва афзалликнинг улчовспз шкалаларига, аирим таъспрларни канта шакллаитириш гояси стали..

Транспорт тизими фаодияти фаоллипши бахолашдагн манжуд

кийинчилпкдар ечими умумлаштирувчи ягона курсаткични тузиш билан хал охлади, у билан хулди эталондагидек транспорт тизимпнинг хар бир айрпм па комплекс курсаткичини таккослаш мумкии. Хар бмр иатижа берувчи курсаткич узининг физик мазмунига ва улчовига зга, шунинг учуп умумлаштирупчм Селгига барча курсаткичлар учун сунъий улчовни киритиш зарур. Бундай улчов сифатида куйидаги турдаги тенглама билан ифодаланувчи, мантикий эгри куринишидаги «макбуллик» функцнясини куришни таклиф килиш мумкин:

Бунда, кпбернетиканинг асосин коидаларп универсал па бошкариладнган объект!шнг физик мохиятига боглик амас.

К,айд атнлганлардан келиб чиккан холла транспорт тизими фаолияти самарадорлппши бахолашнмнт жуда кул ail ечимларплан бири макбуллик фупкциисп jkaii.Miiiii раишап будади.

Макбуллик фупкциясини статистик сезувчан.типппшг улчопи Судий вариаапя коэффициенты хпзмат к"-чади.

Бизпипг назаримизда, методик адекиатдик бахоеини амадлаги статист к хужжатлар бупича курсаткичлардап бирпшшг 10-12 га кийматпин таилашпи амалга опшрпб. текширпипш куйидаги куреагкич ёрдампда бажарпш мумкип

бунда: У„ - п-.чпк к^'рсаткпчшшг ¡-лик гурухидаги миклор.тари: У, - ¡-.тик пшерпалниш уртача кнймати; п - кпйматлар сони (таплаш мпклорп): >',„„ - Í-лик гурухинши анг куп кий.мнтп; У„„„- i-лик гурухнпиш апг кам кпймагн.

Агар катталнк /с 1 булса, унда барча тескари кииматдар бахолаш гурухинипг пчида буладилар па демак бахолаш модслини айнан адекпат дейишимиз мумкип, агар / > 1 булса, унда модел алекват амас. Текшпрушш барча бахолаш интерваллари учун $тказиш мумкин. Намуна сифатида юк автомобилларининг фойдали пул юриш коэффициент б\'Гшча макбуллпкппнг таксимлаш адекватлигини текшириш бажарилди.

а

У = I - в е (1)

бунда: а - иссимпготанинг нмкони булган знг юкори киимати; в.е - эмпирик коэффициентлар;

х - энг кам кнйматдан энт юкоригача булган диапозонда биринчн кч'рсаткичларшшг узгариши.

(1)

/ =

<2

I-жал пал

Атолобилларнннг фойдали пул юриш коэффиииснтининг статистик гаксимланишини адекватлик курсаткичи.

Бахолаш rypy>yiapii у J mm у J ma* А ± г 2 г /

«Ёмон» 0,56 0,68 0,12 0,066 0,132 1,03

«Коникарли» 0,68 0,76 0,08 0,013 0,0260 0,30

«Я.хшн» 0,76 0,83 0,07 0,020 0,040 0,57

«Жуда яхиш» 0,83 0,95 0,12 0,043 0,086 0,66

Хар Gup I - курсаткичнчнг амалдаги абсолют кийматини унинг имконпятлн зксгремал кий.матндан канчага фар*; килишини купила™ ифода буиича аникланупчп micöiiii чекланишнннг микдори ёрламида аниклаш мумкин: л А, (max) = (I - A, (max)) X, -* max булганда (3)

д А, (min) ='(1 - А, (min)) X, -> min булганда (4)

бунда: д А, - I - к.урсаткичнм Узмнинг акстремал цийматидам нисбнй

чеклиниши.

(3, 4) м(|)олаларни та.хлнл кила турнб шуни таькидлаб jfiiuu мумкмнкн. иисбпи чскланишнинг мнкдори курсаткичларпи оптималлаштмриш фунышменпн, унммг миинмал па максимал ^ийматннинг интилнш йуналишига боглик змас. яъни X, -» max ёкн X, min да д A, (max) = л А, (min) = (I -А,) шартига рнои килнналн.

Парамстрик масалаии ечиш асосида транспорт тизими си(|шти хо.чатнии бахолаш учум кунидаги п<|)ола буйпча умумлаштнрилган интеграл курсаткич тавеня килнналн.

—--(5)

п

бунда: - транспорт тнзимм холатп сифагининг комплекс интеграл

иисбнп курсаткичп; п - хусусий кУрсаткичларшшп сони. X,. А,. ДА,. <3j -лар курсаткичларпи нг абсолют кийматининг узгариш оралмгмин бахолончп меъёрий кнйматларни аниклаш учун зарур. Меъёрий бахологзчи кийматлар макбуллик функциясииинг мантикин агри чнзики ёрдамнда графо-анапитик усул билан аникланади (1 - Раем).

Худдн шу усулда к\'рсаткнчларнинг абсолют кийматларн аникланади. Буларнииг барчаси, транспорт тизими фаолиятинп сифат па самарадорлик кхреаткплярнни бахолаш имконинп берадн.

0 12 3 4

бахо.'шиётган курсаткнчминг киймати 2.1 Раем. Макбуллик чегарапий кийматларини амиклопчи мамтиций л'рилик Изо*: 1-тизим фаолиятининг ахиоли жуда »хши; 2-яхши;

З-коиицарли; 4-ёмоп. Апгомобил транспортининг ривожлапиши ягома транспорт жзимшш ташкил этиш па фаолият курсатшии учум зарурии шарт-шнропт тдирадн. T;ip\iooap ургасида нкшсодпй-транснорг «локасинп шинслаш 'имкошшшш таъминлайди, хар бир транспорт туриднн инада самаралнрок фойдалнпиш имкопиятини беради, такомилляшгаи, биргллпкда иш олмб борпш шио.чаршш кудлашпи белтлашш.

Халкаро путштшларла юк/шрнн гтинш жнраёшшн бажарплалшнп пшларпн хпеобга олсак, хар хил турдаги траиспортларни шона ipaiicnopi тп:шмпдап1 унаро хлмкорлшн купнлнги лсоспй пшкллнрлн яккол памоён буладп: пктпеодип; техпикаиий: темюлогик; Оошк,арун.

Хллкаро транспорт Скюшмнлнри ишллрпнн самлрлли а мал га оширшн учун барча маенлаларни иккита мажмуакий муаммота на турпи иупалипиа булпш мумкин (2 - Раем).

Шулардан кслиб чнккан холда транспорт тизими 1Ш1ларини бошкаршнни мунофиклаилирлшпннг бир кагор тимойилларлнн нннклашги харикат килпили. Халкаро йунадншларда турли хил траиспортларнинг узаро хамкорлик тамоймллари куйлдагига мувофик ифода атилали

(Vj ) (V х )[[П(х.С(7))и/=Сх,7)]->П(Пм(Х).0)! (6)

Транспортшшг априм турларипи узаро бир - бирнга келпшуни истикболини аникдаш тамойиллари куйидагича нфодаланади

(Vj ) (V л )([П (\',0(j)) и y(j.x) = J (1)]-+Л(ПмР0.О)} (7)

2 - Раем. Халкаро транспорт богламаларининг ишлнш самаралорлипши оширишнинг »а ок,илона ривожланишининг ластурнй-ма^садли схемаси.

бунда, Y ва / - берилган функциялар; П - бошк;аруп (ташиш) жараёни.

Глобал, мавжуд булиши мумкин булгап холатни тскширмасдан мстикболни аниклаш тамойилларидан . фойдаланиш мумкин, бунинг учун куйидаги шартларни бажариш старли (Vm) { (пт. H (ni)) e X] -» | m s M'j} (8)

Ушбу усулнинг айнан адекватлигипи исботлаш учун макбуллик шкаласини кайта шакллантириш муаммосини, Улчашлар назариясига такдим этиш муаммоси сифатида куриб чнкиш етарли.

Транспорт тизими фаолнитипи халкаро йу'налишларда оптималлаштнришнинг математик мод^лпни ифода утнш учун маьлум йуналишнинг талаби буйича хизмат курсатаётган транспорт тури куриб чикмлади. Транспорт тури минтацанинг ицтисолий миконида ишлаб чикариш тизичпнинг бир кисми сифатида каралади.

Берилган иктисоамй макои халкаро транспорт мажмуаеиии ривождантприш режаси, унинг кирраларипи ривожлапиш атамаларида ифодаланнши мумкин.

Режалаштирилган даврнинг охирида башорат эшлган юк окимларнпипг максима» интснснктгн (Bi), «Уналишлат с к и хумуддын юк окнмларшш ташиш учун керакди транспорт иоситаларинииг умумин сони (Ат), транспорт турпни рпвожлантиришга ажратилган хар хил турлаги ресурелар миклорп (Re) каби капаликлар худудлнш микроицтисодий фаолиятнинг моделлирилап или пади ва транспорт турнни рипожланиши мо."сллари учун ташки иарамстрлар хисобланадн. Бу иарамстрлар хар бир киймати бутун макон иктисолиёти нуктаи наырнлап канчалик ахамлятга эгалипнш бнхоланпа килжиш тугдирали. Шутппи учуй от нмаллаипирншнипг максадли фуикциидари атамаларида модел тузпб ч пкнлди.

Киррапп аник рииожланиш топишриги таклим лилгап молел пук'пж шиари буйича унинг рпиожланишипи К нариантила куйнлнги катгалнкларпи берилншп расмап мулжаллинган: аЛш - ¡-кпрралаги m-турли харакат иосшаеи бирлшнпииг сопи: - i-Kiippajuiin умумий харажапар; rlkl - ¡-кпрралаги /.-ресурсларнипг сарфи; С,к„, - i-киррнлаги траиспортпипг т-тури бпрлигинипг унумдорлик курсаткичи; X.i, - узгарувчан функция; 1м - ракобит коэффициенты.

Кирнтнлгап белгилар ёрдамида млсаланинг чекловларинн кумидаги тартибда ёзмш мумкин

V к. kl м

IIalU,x.<A; (9) Z Ialkmx„,c,k,„>b, '(10)

I k-l ' k-t m«l

У ki

I I £ K, ' (H)

Максадли функдпя куйпдаги куршшшга эга булади:

У lj

Е I f,i x,k Kk-> min (12)

i-i i-i

(9) шартнинг ифодйси туки, транспорт турларининг хар бири па маркаси б?йича талаб килинган сони, улардан фойдаланишда пайдо булган афзаллнклар таъкидланади; (10) шарт, турнинг хар бир киррасида кетма-кет ташнб келинаётган юклар окимнни жойлаштнрншни таъминлайди; (11) шарти, бугун тур рипожланишн буйича ресурсларнинг чекловини белгилайди. Максадли функция ташпшга булган талабларни хисобга олган холла (10), мавжуд иктисодий имкониятларни (И) на транспортами фоидаланиш тизимида вужудга келган афзалликларни (9) инобатга олнб транспорт турмни рнпожланишида харажатларни миним&тлаштиришни ифода этади. Тугри масаланннг ечнми, турни хар бир киррасипи оптимал ривожланишини танлаш хисобланади.

Куй 11.11 hiI маса.танннг хусусияти. узгарувчининг булев характерига муиофик булиб, тегишли ечнш усулларини куллашни шарт килиб ку'яди.

Транспорт турларинннг халкаро иуналишлардаги фаолнят курсаткичлари куппша узгарувчиларшшг функиияси хисобланади па хар бир хусусий меюнпинг оптималлашугшга боглик Стлали. Истикболни белгилаш факаннна кипит кобнлпяппшнг барча мапжул захпраларпдан фойлаланишпмпг чахл иди аеосида бажарилинш мумкин, яъпи хар бир хусусий бслгисп буйича мавжуд холати бахоланали.

Транснортнипг хар бир тури на к$''рсаткичларм буйича уртача квадратик чеклапишлар хисоби, чекл.пшшларнинг уртача тпеграл курсаткичлари на матнкий бахоси апиклапли.

Транспорт турларидан фойдалаппш самарадорлши, ршюжлапиш холати па корхоналарпинг хизмат курсатпш сифагипинг члхлнлида, интеграл курсаткнчппи (а..) хисобли киймати учун, хар бир курсаткнч буйича пнебнй муиосабатларнинг меъёрпп кпйматларн ва писбнй чеклапшпларннпг аипрмаси аниклаиади.

Интеграл курсаткнч буйича чизим холатини баходаш учун хар бир I-хисобли чекланиш квадратга оширилади па нисбий чекланишларнннг кпалрат кийматлари аникланадн. Сунгра чекланншнинг умумлашган интеграл киймати топплади.

Истикболни белгилашнпнг асоснй назпфаси, хар бир транспорт тури на бутун транспорт тизимининг фаолияти самарадорлигини берилган меъёрларини таъминловчи даражагача рнпожланишини лойихалаш хисобланади.

Транспорт тизимини рипожлнптиришнинг истикболини белгилаш куиидагилардан нборат булади:

транспорт самарадорлитини о шири ш тапабини кондирувчи курсаткичлари микдорининг истикболини белгилаш;

- тизимнинг самарадорлитини па сифатини белгиланган даражагача етказншга имкон берупчи тадбирлар мажмунни танлаш;

- рипожланиш вариантларини так\ослаш буйпча хисоблаш мажмуини бажариш на берилган знг кам харажатларга мувофик келувчи вариантни танлаш;

тизим ривожланишииииг мажмуавий - максадли дастурпнинг самарадорлитини аник^аш.

Кайд этилганлар асосида, халкаро йуналишларда агломобил трансиортиничг ривожланиш истикболини белгилаш, тизим фаолияти самарадорлитини ошириш, комплекс бахолашнинг услубиётн ва тартпби ишлаб чикилди (3 - Раем).

Автомобил транспортпни ривожланишини моделлаштириш намунасига мупофик ранишда ташкг.лий-тсхник тадбирларни танлаш буйпча хисоб -киюблар амалга оширилдн.

Масалан. игона харакат таркиоилан фойдалаишп уиумдорлигп зарурии усишнипг дХ(9) = 1,29 микдорпни апикдалмиз.

Фойдалаииш тезлигини оширшп зарурлиги йуналиши Суй ими тадбирлар жорий зтишга кабул кшишганлиги саОаГши, солнштиршшш шу тадбирднн дХ(0) = 1,29 ни зхтпмо.т.ти усиш микдорларини солиштирпшдаи бошлаимиз. Шуии апиклаймизки, тадСшрипи жорий этнш исталган иатижасиии олшнга имкон бирали, аммо биргина бу тадбирнинг узи керакли уеншнинг микдорнни олшнга старли имас. Шупипг учун, "Ишлаб чикаришпи диспстчерлик бошкариш антоматизацпялаштнрилгап тизимини жорий итиш" тадбирипи жорий лпш нмкопиитшш кушпмча тскширпладн, у антомоОплдап фойлллашнп унумдорлнгипи 1,05 марта оишршига нмкон беради.

Антомобнл тариспортида нлмий-тс.хпик гарракмет клукларнпп жорнй лтии хпеобига мехиат унумлорлгипи керакли уешпнни аниклншга утамиз дХ(0)=1.33.

Олдин гандаб олннган тадбирдар бпзга керакли усишнп берншшш тскширамиз. Эхтимолли усиш ДЙгУ = 1.10 х 1,8 = 1.18. 1.1К < 1,33. Кушпмча равишда «Иктисодип-матемагик услублар на ЭХМ ларки куллаш бнлан маршрутларни оптимизациялаш» тадбирини жорий этиш имкониятипи текширамиз: В,у = 1,18 х 1,15 = 1,36 /=1417,11/да . дВ,у = ДХ,(0) шарти рпоя к.илинади, иъни 1,33 = 1.36. Тафопут ихтимолга якин (5% дан камрок). Юк гашиш техно логпясини такомпллаштириш хпеобига .мехмат унумдорлигининг зарурий усишини аниклашга утамиз. Авваламбор олдинрок

1.Тизим холапшмнг бахосм

Нисбий курсаткичларнмнг хисоби

( х'

{ ^......... (1 = 1,9,4.16)

( .......

А, - { "■ X (1 ■= 10. 17, 18)

Четга бури.чишларни аннклаш 4 А, - (I - А,). (I - I. 18)

I курс;лм1ч бупмча тиэич самара-дорлигинининг бахоси

1. ДА, < ДА......I

2. ДА,<КИ 1< ДА,<ДА(„4„ 2

3. ДА...... 2£ДА,<ДА,.....3

4. ДА, >ДА|,„ . 3

п, курс.икпчи Глпича тгинм еамлр.иирч митинг бачосп 1- С>.< ¿\»>< 1 0е 19)

2 ДА|(И,. \с <*>,< ЛА,„(1, 2

3 ЛА...... 21 п,-: ЛЛ,.„. 3

4. (к > ДА...... 3

Транспорт тм-шми и шин пнг са.ма-раЛОрЛИГИИИ ОиШрЩШШНГ бириичм папйатдап» талбпрларинп тан.иш

2. Тизим рпвожланишнни башоратлаш

-1

Интеграл курсаткичнинг бахолаш - танлаш кнймати

г,- (1 - да,1(1,)

Режалаштирилаетган курсах к им л армии г абсолют книматларннн хисоблаш

Ташкилий-те\ник талбирлар вармантини танлаш Ду.ДХ^Д.Ч <1=1.18; Вг> ={ о, дХ, £

I

Транспорт тизимн рлкожланнши курсатккмллринп хисоблаш 1(>, ДСин,Х,. а=1,и) = { 0. ДС1(,., >дс,(У=иь')

Тизим шимминг самаралоршг инн курсаткичлирини маоблаш Р,(\\'.ПТ,Фо,К): лС, „ {0. дС(,„ >дС,:

Жорпп Л11Ш учун т,«дС)ир ;||>нн

"ип.глш

ЛЭц.ЛЭ,

С„ - ( 0, ДЭ„ < ,\Сц (1-1.18.У=1. К)

Корчона/ыриниг траисцорг \л> мити курсмтиш ларажаси курсат-кичлариип хисоблаш

- -\СЬ X.

Зарарни кискч1ртириш матижаларщш хисоблаш: дЭ^С^ ДУ

Транспорт ницми ртю-оанлшшшнг симпралорлитни хмсоб.шш

3 - Раем. Транспорт тизиминимг окилона рнвожланишини комплекс бахолаш

блок-схемаси

тявсня килингин талбирларни жорий цилиш хисобига ахтимолли усншшшг микдоринп текширамиз: ДВ,У = 1,15 х 1,05 х 1,08 = 1,31. Тахлмл тун и кайл либ утншга имкон берадикн, бу тадбирлар старли эмас /1,31 < 1.5/. Талбирларни жорий килиш ухтимолини текширамиз: У = 7ДВ1У = ¡,31.1,12 «= 1,47 аммо В, = 1.47 Í: 1,5 кушимча тадбирини танлаймиз: «Юк ташиш ва юкларни кок>з халталарга ортишнинг ягона технологи« жараёиини ташкил эти шин такомиллаштириш», дВ,у = 1,47. 1,08 = 1,58 на ^оказо.

Илгари танланган тадбирлар таъси.шнннг хар бир сатри буипча тахлил кУрсаткичнинг зарурий купайишини бсрмайли ва факат ишлаб чикариш. мехнат па иш хаки ташкил атншнинг бошкарилишини такомиллаштириш буйнча сохалагн мажмуании тизимини жорий килиш мех.нат унумдорлигини 1,5 марта купайишини таъминлашга имкон бсрали, бу тадбприи жорий атишга такси» зтиш мумкин. Аптомобил траиспортида ишлаб чицариш реитабеллшинниг зарур усишини (дХ(0) = 1,018) аввал тавсия килииган талбирларни дВ,у = 1,05. 1.09 = 1,13; дВ1У = 1,13 > Х(0) = 1,08 жорий этиш хисобига амалга ошириш мумкин на фарк 4,5% ни ташкил атади.

Авюмобилнинг унумсиз туриб колиш вакти сарфи ларажасннинг зарур паеанишп оллии таисия к,илинган тадбирлар хисобига таъминланади, яыш В)ч = 0,9. 0,7. 0,9 = 0,57 1=18 да; I =/10. 14, 18/; В = 0.57 = Х(О). Фарк лип камрокни ташкил атади.

Шуидай кп.'шб, м (шшяштирнш иатижасила курсаткичларнинг барча абсолкн киíis<;iглари олпнди, транспорт ботламилати транспорт тизимп фаолиити самаралорлш ииинг зарурий уошшни "тьмишовчи ташкмлнй-техник талбирларни таплаш амалга оширилдп (3 - 1'асм).

Иктисолист амалистииинг хозирги кунда аришган иатижаллрилап фойлаланиб халкаро пУиалиншарпшп анрншарила, юкларни таинннпи ташкил лшп лоинхаларипииг еамарадорлигини аникланпа харакат кнлннлп.

Блрча мулк шаклидагл кор.хоналар иктисодистни канта куриш шарошида транспорт корхонасипипг кслгуснда каплаи фаолпят курсатиши, тапишпш ташкил этиш кандай булшпи, молпяпий баркарорлпк, транспорт компапияснппнг ларомаллплиги па жалО кнлннган Mafviawiapiinnr кайтниш кай ларажала таьипнлапишмни бизпес-рсжа батафснл курса¡иб берпшп му.мкнн.

Шунинг учуп хисобларни па натижаларнп асослаб бсрувчи матсриалларни бизнес-рсжа шаклила тайёрлашга жазм килинди. Бу аса лойпхага хар чомонлам.ч бахо бериш имконини берадм.

Юкорида кайл этилганларги асослаииб. техник-иктисодим асослаш.тлрншп UNIDO (БМТ нинг сапоатни ривож.таптирпш б^йича ташкнлоти) услубпёш

асосида, мисол тарнкаснда экспорт мкларни ташишнииг учта нуналиши Гп'йича хмсоо - китоблар амалга оширилди.

1 - Йуналиш - Тошкент - Самарканд - Бухоро - Мары - Серахс - Машхад -Шохруд - Техрон - Тижестон - Табриз - Базарган - Эрзсран - Кайсери - Мерсин - 4552 км (Узбекистан, Туркманистон, Эрон, Туркия);

2 - Йуналиш - Тошкент - Самарканд - Бухоро - Чоржуй - Марх - Серахс -Машчад - Бафт - Бандар-Аббос - 3218 км (Узбеистон, Туркманистон, Эрон);

3 - Йуналиш - Тошкент - Ангрен - Кукон - Уш - Кашгар - Исломобод -Лохар - Мафтун - Сайхун - Карочи - 1933 км (Узбекисюн, Киргизистон, Хитой, Покистон).

Натижалар учинчи йуналишнннг самарали зканлигини курсатди (2-ж ад вал).

2 - жадвал

Халкаро йуналишларда экспорт юкларини ташишнииг самарадорлнк курсаткичлари

Йупалншлар Масофа км Жаъми даромнд Жаъми харажат Соф. фонда ШР 1 тн юкпи танпиннинг фойдаси, ийГЗ

1 4552 2549200 15407X5,14 1X10064,86 206

2 3218 2549200 14С»919,78 18X0930,22 214

3 1933 2549200 13067X9,62 2044060,ЗХ 232

Халкаро автотранспорт мажмуиси фаолият шпшг самаралорлигппп оншришга донр услубларии ншлаб чикпшга йуналтирилган талкико! пашжал;1рн кунплагн асосий хулосалар на таисияларпи ифолалаш имконини беради:

I. Халкаро транспорт мажмуасининг фаолият курсатпш жараённ иихоятла мураккаб булиб, зхтиёжлар ва уларни кондириш вариантларининг турли-туманлиги, шунингдек, зхтиёжлар ва бошкарув карорларпнинг нихоятда тез ривожчаниши билан изохланади.

Ншлаб чпкилган тнзимли ёндашищ механизми рнвожланншнпнг таркнби ва асосий муаммоларини хал этиш усулларинн ва хисоблаш техннкасидан фойдаланмшнинг замонаинй аппарат - дастурли поситаларидан фойдаланшннпнг асосий йуналнш.чарини белгидаш имконини бсради. Транспорт ниш

самарадорлигини оширишга куйнлнднган талабларнннг кучайиши туфа «ли бунда!) ёндашупга булган эхтиёж хам оршб борадм.

2. Транспорт фаолиятнга мажмуавий ёндашув халцаро транспорт тизимининг турли масалалари учун узаро Сомик иктисоднй-математик моделларнинт умумий тарзда ншлаб чикнлишини талаб этади. Диссертацияда таклиф этилаётган иктисодий жараёнларни бошкарув моделлари па услублари капа хажмда|и чпсобдаш иш.тари билан боглик булган кийинчнликларни бартараф этиш имконини беради иа транспорт тизимлари тахлили па синтезига дойр замонавий услубиётда кулланиладпган концсптуал моделларнинт ухшаш тарзда таснифланишиии таъминпайди.

3. Тадкикот натижаснда транспор мажмуаси яхлитлигининг асосий услубнй тнмойнллари нфодаланган, рииожланишининг узига хос жихатларн аникланган, халкаро юк. ташиш зхтиёжларининг транспорт хизматидан фойдаланиши даражаси бахолантан. Узбекистан Республикасипииг ишлаб чикариш кучлари ривожланаётган шаронтда транспортнинг тобора кучайиб бораётган роли хакнла хулоса чпкарплган. Айни пайгда автомобил па бошка транспорт турларииинг узаро боглнкднги борасида рсжалаштприш па оптималлаштнриш услуларнпи такомиллаштирпшга дойр катга нмкопиятлар мапжудлиш илмнй ва амалий жихапшн исботлаиган. Улар транспорт самарадорлигини ошмриш, кж ташнш сифатипи яхшилаш па транспорт поситаларииппг ташиш имкониитларидан туларок фойдалаииш. шуиипгдек, макро ва микро ларажиларла бошкарувнннг ик'шсоднй поеиталарилап самарадирок фойдадапиш учун шароит ярмади.

4. Ишлаб чикилгап пазарий на илмий-услубий коидалар транспорт тизимлари фнолиятининг симаралорлиги сохасида, хусусан, униит нжтимонй-нктисодий жихатларипи та.хлил зтуичн усуллар мажмуаеилап пборат. Улар мукоГшл келшшшглн хулосапи танланш холла к^п мезопли максадлн влшфапи хал л ншга, транспорт тпзпмпнинг илах/ши хусусшгиири на инптрил курсатк! шла рига кура \о;чпп пи си.млрздорлшппи мажмуавий тарзда бахоланна •шляукян булган кагор тизнмлн гояларнн пл.мин муомадага олпб кпрмокла. Шунпнгдск, «хусусий курсаткпчги кура тнзим ходагшш бахолаш». «айрнм \)сусшплар умумлашмасигн кура гпзим холатинп баходаш», «гизкм холатишип ягоиа умумлашган интеграл мезонн» каби япги категориядар на тушунчалар киритидди.

5. Мазкур назарий ва илмий-услубий коидалар асосида куйидагнлар амалга ошнрилдн:

- Амалпётда кУллаш учун «Узавтотрастехника» И И Б, «Узавтотранс» коргюрацмяси томонилан кабул кплингаи автотранспорт мажмуасининг гараккпёти концепциясига маълум хисса кушиллп;

- >'куп курслари амлмётига жорий этнлди ва Тошкент автомобил йул ннститутида халкаро иктисодий муносаСатлар, молия, кредит ва пул муносабатлари каби укув курсиётлари брйича, шунинглек, автомобил йуллари тсхпикумлари тизимида хам юкоридаги каби Укув курсиётлари буйича укув-уелубип кулланмалар ишлаб чикилди;

- ТРАСЕКА даплатларнга эркин бозор ва хусусий операторлар шароитига кийннчилнк билан мослаш ишининг сабабп, мнллнй хукукнй тизимлар мерос булиб колганлиги курсатиб берилди.

6. Марказий Осиёда ер усткм юк ташишлар масофаси дунёдаги эпг узуп масофа булнб, кчки таксимотга таъсир курсатувчи омиллар бошка жойлардаги шунлай омилларга ухшаш булиб, аптомобил транспорти тараккиёти учун кулапдпр. Марказий Осиённ Америка, Япония ва бошка китьалар билан боглашда денгиз транспорт!! хал цилувчи ахамиятга У1а. Демак, энг замонавий интермодал технологиялар канчалик тез жорий .»гнлса, Марказий Оснё шунчалик тез глобал нктисодиётга кирпб боради.

7. Автомобидларда па тсмир Пул оркали халкаро мпкёсла юк ва нуловчпларнн ташмшни такомиллаштприш учун халкаро копиеининдар ва битнмлар [лаклидаги мапжуд меъёрий-чукукий базадап коп г мпкёсла фоплаланиш зарур. Ушбу базадан фойлалапшипипг боскпчларилан бирп жачошшмг Овруио мшггакасплш и аа бошка лавла/лар томонилан |>ойлала1шлал1паи ли' долзарб халкаро копнсшиш ва бншмларли таила ш химли »''рганмш лознм.

N. Мапжуд транспорт тизп.мларпга интеграция килиш жараёнида алохида .шллий аптомагнсгралларни халкаро транспорт корилорларша куншмча )ан111нла киритиш, ударим халкаро станлартлар ва талабларга мослаиипшг чаксндга мупофиклигини л>ти борга мши, хамла транспорт турларини боглик ;олда куллаш ва Овруио даплатлари хамда бошка даилатларга удаиилигаи юк ашишнииг интермодал тмзимларини яратиш нмконнни кузда туппи лозим.

9. Халкаро юк ташунчилар уртасидатн кескнн ракобат туфа ¡¡л и соф хромал кслтирунчн мижозлар такчиллпгп юзага келали.

Реал даромад келтирувчи ншлар хажмпни топнш учун мамлакат пчида ам, ташкарисида хам транспорт-экспеди.орлик хизматларини ршюжлантиршл, атта микдордаги юклар тупланадиган шахарларда ваколатхоналар очиш апннкса порт шахарларида), юк тупланадиган станциялар яратиш лознм.

Тошкент-Ашыбад-Туркманбоши-Баку-Тбилиси-Поти йуналпшида темир йул па аптомобил транспортларидан фоГщаланилгаи холла юк ташишлар мультимодал тизи.ми кулланилиши масаласнни урганиб чикиш максадга мупофикдир.

10. Иктисодиётни кайта курнш шароитида барча мулк шаклларидаги коръоналир уз фаолиятлари лойихалариии пухта та перл а! пан бнзнес-режасиз а.матга ошпра олмаидилар, чуики транспорт компаниясннинг кедгусида кандай фаолнят курсатиши, молиявий баркарорлпги, унинг даромаддплиги. па жалб килинтан маблатларнинг кайтмшини кай даражада таъмннланиши факат бпзнес-режада батас()спл ^з иксини топишп мумкин.

П. Назарий хулосалар тадбигини амапга ошпрпш максадшм экспорт юкларнн ташишни ташкил этиш лойнхасининг бизнес-режаси хисоб - китоблари шуни курсатдики знт самарали йуналпш Тошкепт - Карочи корпдори хисобланади. Аммо, хозирги кунда К,амчик допонн курплишипннг даном лаётганлиги. ха\ш Андпжои - Уш - Кашгар учасгкасида йул - курилиш мшларипинг нпхояеига етмаганлигини пазарда тугнб Тошкепт - Бапдар - Аббос транспорт корпдори оркали ташиш шиларипп амалга ошириш максадга мунофпк хпсобланадн.

12. Халкаро ¡¡упалишлардн транспорт тизнми фао.шяпшп оптн.мал ташкнл лши бораспда муаллиф томошшан питав чикплган услубпёт па патижалар нма.'шётда талбнк »ишни такою этали.

Узбекистан шаринтшм кам уркшилгаилши туфайли лиссерташшда кутарплгаи муаммоларнп илмнй пзлашпнларда даном лтпрпш максадга МуВофИКДНр.

Диссергациянинг асосий мазмуни ва натюкалари куйидаги ишларда чоп этилган.

Рисолалар ва журналлардати маколалар

1. Саматов Г.А., Акбаров И .Т., К,орриепа Ё.К. "Халкаро юкларни ташишни оптималлаштириш." Мехнат, Тошкент 1999 й. 5,8 б.т. (1,9).

2. Саматов Г.А., Абатуров В.Б., Корриева Ё.К. "Дороги которые мы выбираем. Они приближают Узбекистан к самым отдалённым частям света" журнал Рахбар-Менеджер, № 32 - 33, Ташкент 1999 г. 0,3 п.л. (0,1).

3. Саматов Г.А., Корриева Ё.К. "Новый проект по организации международных автомобильных перевозок" (аспекты технико-экономического обоснования) Экономический Вестник Узбекистана, № 1 Ташкент 2000. 0,3 п.л. (0.1).

Тулламлардаги маколалар ва докладлир тезислари

4. Рузиев Д.Т, Багдасароп А.М, Саматоп Г.А, Акбаров И.Т, Корриева Е.К. "Методика координации функционирования различных видов транспорта па международных маршрутах." Тезисы докладов международной научно-технической конференции "Формирование транспортных коридоров Узбекистана для вхождения республики и Мировой рынок." Ташкент, 1998 г. 24-25 сентября НПО "Узавтотранстсхника". 0,3 п.л. (0,1)

5. Азизов К.Х., Супоноп Т.Х., Корриева Ё.К. "Определение сферы и метолов информационного обеспечения участников рынка транспортных услуг на международных мероприятиях" Тезисы докладов международной научно -технической конференции "Формирование транспортных коридоров Узбекистана для вхождения республики и Мировой рынок." Ташкент, 1998 г. 24-25 сентября НПО "Узавтотранстсхника". 0,3 п.л. (0,1)

6. Корриепа Ё. К. "Янги транспорт йулакларини самаралорлигини ошнриш муаммолари". ("Автомобил па йуллар комплексы шмг бозор иктисоднсги шароитида ривожлантириши ва самарадорлиги" Республика Илмий апжумапи маколалар тугшами. Тошкент 1998 йил 29-30 октябр, ТАЙИ.) 0,5 б.т. (0,5).

7. Корриева Ё.К. "Жахон бозорига чикиш учун транспорт йулакларидан фойдаланиш самарасини ошириш й^ллари". (Уз.Р. ИТДК НТМДФ, депонирлашган кул ёзма. Тошкент 1999 й.) 2,0 б.т. (2,0).

Краткое содержание диссертационной работы Е.ЬС.Коррневой на тему:

"Исследование вопросов эффективности выбора приоритетных направлений международных перевозок" на соискание ученой степени кандидата экономических наук по специальности 08,00,04 — "Микроэкономика" (транспортная система)

Важным условием экономического развития государства является последовательная интеграция в мировой рынок товаров и услуг. Опыт развитых стран показывает, что транспортные коммуникации являются главным рычагом в ускорении вхождения в мировой рынок.

С провозглашением независимости Узбекистана большое внимание уделяется развитию коммуникации прежде всего транспортного комплекса. Решение проблем и вопросов развития транспортных сетей и коммуникаций, принимая во внимание географическое положение Узбекистана, отсутствие прямого выхода к морям, портам и крупнейшим транспортным узлам приобретает приоритетное стратегическое значение. Узбекистан находясь на важнейших перекрестках сухопутных и воздушных сообщениях' между Европой и Восточной Азией, является перспективным международным транспортным узлом по -обеспечению транзитных перевозок грузов и пассажиров автомобильным, железнодорожным и воздушным транспортом.

Сейчас на исходе ХХ-го столетня идея возрождения "Нового шелкового нуш" соединяющий Китай через коридор ТРАСПКА с Европой, становится реальностью благодаря усилиям мирового сообщества, активным участником которою является Узбекистан. Мт укатывает на исключительную актуальность исследования вопросов эффективное!!! организации международных перевозок груюв.

Для реализации поставленной цели - разработана методика комплексною анализа и оценки состояния развития и эффективности функционирования различных нидо» транспорта па международном сообщение: определены критерии и нормативы оценочных значений покупателей развития транспорта; разработана методика выбора оргаинзаииопно-1ехппческп\ меронрнянш повышения эффективности функционирования анюмобилмют транспорта: ра1рабокша статистических и дстермировапиая модель оптимизации функционирования ]раиепоргного комплекса, разработана и реализована методика бизнес-нлапа проекта перевоюк экспортных грузов.

В работе предложена математическая модель рациональною разншня координированного управления функционированием транспортом системы, что тиио.тис1 опешишь состояния подсистем (отдельных пилон гранспорт. коммуникации и т.н.) по признакам, которые являются вкладом диссертанта в теорию и практику эффекншностн перевишк между народиы.\ перевозок. При разработке методики оценки н прогнозирования рационального развития и взаимодействия системы международною транспорт использован ирогра.мно-целевой метод, метод разливающихся моделей, квалнметрнческнй метод психофнзиологоической оценки состояния качества системы и др.

На основе разработанной методики составления бизнес-плана проекта реальных маршрутов: Ташкенг-Мерсин; Ташкент-Банлер-Аббас и Ташкент-Карачи осуществлены технико-экономические расчеты по выбору приоритетною направления перевозки экспортных грузов.

Научной а практической ценностью исследования является в том..что автор впервые в Узбекистане разработал методику комплексного подхода оптимизации функционирования автомобильного транспорта при перевозке народных грузов и выбора приоритетных коридоров для перевозок.

Результаты теоретических исследований и рекомендации автора, нашли свое отражение в публикациях в печати, монографии и выступлениях на международных и республиканских научно-технических конференциях посвященных развитию интермодальных и мультимодальных перевозок и приняты к внедрению в деятельности предприятий. Некоторые научные выводы и рекомендации используются в учебных спец курсах вузов, техникумов.

The briefing of Е.К. Korriyeva's thesis: "To research the effectiveness

in identifying the international transportation" aimed to achieve the level of the Candidate of Economics under the specialty 08.00.04-Microeconomics (transportation system)

One of most importance in the government prosperity is the consecutive integration into world market of goods and services. An experience of the upgraded countries shows that transportation links are main instrument in the entering to the world market.

Since Uzbekistan became independent the great attention is given to complete transportation complex development. One of the priorities in the country's agenda is transportation links issue based on geographic location of Uzbekistan, non-direct routs to the sea. ports and other major transportation points. Uzbekistan is located at major crossroads of between Europe and Eastern Asia and in perspectives for the developing the shipping and passenger transportation by air and rail ways.

At presence by the end of XX's centure an idea becomes true for restoration of the New Silk Road linking China via TRACEKA corridor with Europe as well as thank the world community's efforts where Uzbekistan takes a place too.

In order to fulfill the target which is to work out the methods of complex analysis for situation evaluation and effectiveness of running different types of transportation international routs there are criteria and standard marks are determined, worked out methods of meaning election of technical and organizational events for improving the vehicle transportation; a statistic model for normal operations of transport system is worked out and the feasibility studies for the export shipment is made.

It is offered the mathematiks models to improve the management of transportation system, which allows to review and evaluate subsystems for different types of transportation and communication and the effectiveness of international shipment. While working on evaluation methods and forecasting of transport development and international cooperation in the system the complex program aimed.

On the basis of the model for making a Feasibility studies of real routs: Tashkent - Mercin. Tashkent - Bander-abbas and Tashkent - Karachi e'conomical calculations are carried to chose the most priority shipment ways.

There are results of theoretical research and author's recommendations took a place in the publicity as well as in the addresses at international and local scientific conferences dedicated to upgrading intennodal and multymodai shipment that was realized. Some scientific conclusions and recommendations are used in training classes at universities and colleges.