Основные направления формирования рыночных отношений в системе агропромышленного комплекса (По материалам Азербайджанской Республики) тема диссертации по экономике, полный текст автореферата

Автореферат диссертации по теме "Основные направления формирования рыночных отношений в системе агропромышленного комплекса (По материалам Азербайджанской Республики)"

^ #

ч

АЗЭРБА1ЧАН РЕСПУБЛИКАСЫ

КЭНД ТЭСЭРРУФАТЫ НАЗИРЛШИ

АЗЗРБАЛЧАН ЕЛМИ-ТЭДГИГАТ КЭНД ТЭСЭРРУФАТЫНЫН ИГТИСАДШМТЫ ВЭ ТЭШКИЛИ ИНСТИТУТУ

Эл]азмасы Ьугугунда

ШЭМСЭДДИН ЧАМАЛХАН ому ЭЛШЕВ

АГРАР-СЭНАЯ КОМПЛЕКСЙ СИСТЕМИНДЭ БАЗАР МУНАСИБЭТЛЭРИНИН ФОРМАЛАШМАСЫНЫН ЗСАС ИСТИГАМЭТЛЭРИ

(Азэрба]чан Республикасынын матерналлары узрэ)

Пхтисас: 08.00.05 — Халг тзсэрруфатынын вэ онун саЬэлэри-нин (кэнд тэсэрруфаты) нгтисади^аты, планлашдырылмасы вэ идарэ едилмэси-нин тэшшли

Ихтисад елмлэри намизэди алимлик дэрэчэсинин идднасы учун олан диссертаси]анын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Б А К Ы -

19 98

Диссертас^а вши Азэрба]чан Елми Тэдгигат Кэнд Тосэрру-фатынын Игтисадн^аты вэ Тэшкили Ивститутунда }еринз ]ети-рялмишдир.

Елмн рзЬбэр:

игтисад елмлэри доктору, профессор

Рэсми оппонентлэр:

игтисад елмлэри доктору, профессор

игтисад елмлэри намизэди, баш елми ишчи

Дпарычы тэшкилат-

Э. Ч. ВЕРДШЕВ

ф. с. Адыкезэлов

Р. Б. МЭММЭДОВ.

•С. Арамалыоглу адына Азэрбазчан Кэнд Тэсэрруфаты Академии асы.

Мудафнз ш ШСШр/, . 1998-чи илдэ саат да Азэрба]чан Елми Тздшг-ат Кэнд Тэсэрруфатынын Игтисади|-¿аты вэ Тэшкили инстнтутунда игтисад елмлэри намизэди алим-лик дэрэчэси верэн Н. 122.14.01 нхтисаслашдыр-ылмыш шуранын »чласында ашагыдакы унванда олачагдыр,

Тнван: 370000, Бакы шэЬэрк, Ш. Гурбанов, 4 Азэр:ба]'чан Елми Тэдгигат Кэнд Тэсэрруфатынын Игшсадздаты вэ Тэшкили Институту, 5-чи мэртэбэ.

Диссертаси]а иши илэ Азэрба]чан Елми Тэдгигат вэ Кэнд Тэ-оэрруфатынын Игтисадййаты вэ Тэшкили Институтуиун Китаб-ханасында таныш олмаг олар.

Автореферат кендэршшишдир 1998-чи илдэ.

1. Тэдгигат мевзусунун актуаллыгы. Азэрба^анын милли игтисади^'атынын формалашдырылмасында вэ инкишафында аграр-сэна]'е истеЬсалы Ьэмишэ муЬум рол ojнaмыш вэ су'г^'ачагдыр. Ьэтта игтисади беЬран вэзи^этинэ дуыц^у сон иллэрдэ елкэдэ умуми дахили мэЬсулун 25,0%-э гэдэри кэнд тэсэрруфатнынын па]ына душмушдур. Игтисади^'атын саЬэлэри узрэ мэшгул олан эЬалинин 30,0%-и аграр белмэда чалышыр. Халг тэсэрруфатында мовчуд эсас истеЬсал фондларынын 3/1 Ьиссэсиндэн чоху аграр-сэна]'е комплекси системиндэ чэмлэшдирилир.

Аграр саЬэ елкэдэ халг тэсэрруфатынын бир чох саЬэлэринин инкишафына илкин зэмин ¿арадыр. Дввлэтлэрарасы игтисади эла-гэлэрин вэ Бе;|'нэлхалг мунасибэтлэрин инкишафында да аграр-сэна]'е истеЬсалы аз эЬэми]]'этэ малик де]илдир.

Лакин сон иллэр бир сыра об]ектив вэ cyбjeктив амиллэрин нэтичэсиндэ игтисади||'атын бутун саЬэлэри, о чумлэдэн аграр саЬэ тэнэззул вази^'атинэ душмушдур. Кэнд тэсэрруфаты мэЬсуллары истеЬсалынын, елэчэ дэ е'мал cэнaje мэЬсулларынын Ьэчми илдэн-илэ азалмыш, истеЬсалын игтисади сэмэрэлилиршин тэнзимлэн-мэси ге]'ри-мумукун олмушдур. Бела ки, 1990-чы илэ нпсбатаи 1997-чи илдэ хам памбыг истеЬсалы 4.3 дэфэ, тутун истеЬсалы 3,5 дэфэ, тэрэвэз истеЬсалы 2,0 дэфэ, истеЬсалы 9,8 дэфэ, узум

истеЬсалы 8,2 дэфэ вэ }ашыл ча] ¿арпагы истеЬсалы 19,2 дэфэ азалмышдыр. Бу деврдэ е'мал сэна]е муэссисэлэриндэ истеЬсалын азалма ме.]'ли даЬа устун сур'этлэ баш вермишдир.

Japaнмыш вэзидоэтдэн чыхыш учун бутунлукдэ елкэ игтиса-ди^'атынын базар мунасибэтлэри шэраитинэ кечирилмэси кэлэчэк инкишафымызын стратежи истигамэти кими муэдоэнлэшдирилмиш-дир. ©лкэдэ 1993-чу илин икинчи ¿арысындан сонра hэjaтa кечи-рилэн ардычыл вэ мэгcэдjвнлY комплекс тэдбирлэр нэтичэсиндэ аграр саЬэдэ истеЬсалын азалма м^линин гаршысы хе]ли алынмыш, игтисади]^'атын бир чох муЬум саЬэсинин базар мунасибэтлэри ¿олу илэ инкишаф етдирилмэсинин маЬкэм вэ е'тибарлы тэ'мэли го]улмушдур.

Аграр-сэна]'е комплекси системиндэ кеклу игтисади ислаЬат-лара башланмасы учун норматив-Ьугуги базанын ¿арадылмасы вэ бу эсасда да совхоз вэ колхозларын езэл гурумлара чеврилмэси, торпаг ислаЬатыньш Ьэ]'ата кечирилмэси, эмлакын езэллэшдирил-мэси, ¿ени мулки^'эт вэ тэсэрруфатчылыг формаларынын инкишаф етдирилмэси, саЬибкарлыгын инкишафы учун кениш шэраит ¿ара-дылмасы, мэЬсулун сатыш каналларынын чохалдылмасы вэ с. игтисадидоатын дикэр саЬэлэринэ нисбэтэн кэнд тэсэрруфатында базар мунасибэтлэринин хе]'ли устун сур'этлэ формалашмасына имкан ¿аратмышдыр. Бутун бунларын нэтичэсидир ки, базар

мунасибэтлэри шэраитинэ кечилмэсинэ башланмасында гыса муд-дэт кечмэсинэ бахма]'араг аграр бвлмэнин сосиал-игтисади инкиша-фында мусбэт мejиллэp мушаЬидэ едилир. ©лкэнин кэнд тэсэрру-фаты мэЬсулу 1996-чы илэ нисбэтэн 1997-чи илдэ 396 млрд. манат вэ ]'ахуд 6,9%-и азалса да аграр бвлмэнин ajpbi-ajpbi саЬэлэри узрэ MyajjaH ирэлилэ]'иш элдэ едилмишдир. Бела ки, муга]'исэ етди]'имиз двврдэ тахыл истеЬсалы 9,8%, картоф 4,1%, ме]вэ 2,8%, тутун 21,6% вэ бостан мэИсуллары 9,7% артмышдыр. Ьэмин двврдэ hejBaH-дарлыг саЬэсиндэ вэзии'эт даЬа сабит олмуш вэ мэЬсул истеЬсалы 4,0% чохалмышдыр.

МэЬз она керэ дэ arpap-caHaje комплекси системиндэ базар мунасибэтлэрини инкишаф етдирмэ]э, онун формалашмасынын башлыча принсиплэрини вэ истигамэтлэрини мYэjjэнлЭIIIДиpмэjэ дайр елми чэЬэтдэн эсасландырылмыш тэклифлэр haзыpлajыб h9jaTa кечирмэк oöjeKTHB бир зэрурэтэ чеврилмишдир.

©лкэдэ хусусилэ игтисади ислаЬатларын дэринлэшдирилд^и Ьал-Ьазырки шэраитдэ аграр базар мунасибэтлэринин инкишаф ме^ллэринин ашкара чыхарылмасы, пцмэтлэндирилмэси вэ онун перспектив истигамэтлэринин муз]^энлэшдирилмэси аj рыча тэдги-гатын апарылмасьшы тэлэб едир. Одур ки, тэдгигат мевзусу актуал олуб, кунун тэлэблэриндэн ирэли кэлир.

Мевзунун е]'рэнилмэ вэзи)]эти. Игтисади]']'атын муЬум cahacn кими arpap-caHaje комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин ' формалашмасы, инкишаф етдирилмэси вэ тэкмиллэшдирилмэси проблеми Ьэмишэ бутун дун ja аграр игтисадчы алимлэри душун-дурмуш, онларын нэзэр диггэтини чэлб етмишдир.

Игтисадчы алимлэр Ф.С. Адыкезэлов, Э.Б.Аббасов, Т,А.Аненкова, И.В. Курсев, А.Бенш, Е. Б ид л ингмаj е р, Э.Ч.Вердрцев, П.Х. Верхарн, И.Ш.Гара]ев, К.Э.Кэнч^ев, Ф.Котлер, Е.Крьшатых, А.ЛМэммэдов, Р.Ф.Мэммэдов, Р.Б.Эл^'ев, И.В.ЭЬмэдов,

A.Т.ЭЬмэдов, B.M.Hифтyллajeв, Ш.Э.Чэбра]'ылов, Г.И.Ушачев,

B.П.Одинес, В.М. Тарасевич, А.Н.Сасулин, А.Маршалл, Л.И.Холод, Д.Волпс, Г.Белтман, Иоан Давидович, Кшиштаф Михалски, P.C. Трикоз вэ башгалары оз эсэрлэриндэ ве елми мэгалэлэриндэ arpap-caHaje комплекси системиндэ аграр мунасибэтлэрин инкишЬафы-нын нэзэри вэ практики мэсэлэлэринин Ьэллинэ даЬа чох jep вермиш вэ верирлэр.

Лакин бутун бунларла бэрабэр елкэмиздэ arpap-c9Haje комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин инкишафынын вэ формалашмасынын сосиал-игтисади мэсэлэлэринин Ьэллинэ дайр комплекс вэ систем Ьалында ajpbi4a елми-тэдгигат иши апарыл-мамышдыр.

ШубЬэсиз ки, сон иллэрдэ хусусилэ влкэмиздэ 1993-чу илдэн башланылан игтисади ислаЬатларла элагадар ¿аранмага башла]ан аграр базар мунасибэтлэринэ дайр ]ерли мэтбуатда чохлу ]азылара раст кэлинир, бу проблемин Ьэлли илэ баглы республикада, елэчэ дэ кечмиш ССРИ мэканларында мухтэлиф хэтлэрлэ елми-нэзэри конфранслар кечирилир, "дэ]'ирми стол" тэшкил едилир, бэ'зэн да а]'ры-а]ры иггисадчы алимлэр, монографи]'а, кита б, брошура вэ дикэр материаллар дэрч етдирирлэр.

Лакин арашдырмалар кестэрир ки, елкэмизин aгpap-cэнaje комплекси системиндэ базар мунасибэитлэринин japaнмacы, инки-шаф етдирилмэси ва формалашдырылмасы бахымындан апарылан тэдгигатлар кифа]эт етмир. Аграр-сэна^е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин инкишаф етдирилмэси принсиплэри, исти-гамэтлэри вэ ]'оллары Ьэлэ там ашкарланмамышдыр. Базар мунасибэтлэринин фэали]]'этинин игтисади механизминэ дайр бир сыра игтисади мэсэлэлэрин Ьэлли га]'даларында а]дынлыг .¡ох дур.

Аграр-сэна]е комплекси сиетминдэ базар мунасибэтлэринин инкишафынын игтисади мэзмуну Ьеч дэ бутун игтисадчылар тэрэ-финдэн бир мэ'налы баша душулмур, базар механизминин гуру-лушу вэ формалашмасы хусусицэтлэри вэ онун сэмэрэлилик кес-тэричилэри барэдэ мубаЬисэлэр Ьэлэ дэ давам едир.

Кэнд тэсэрруфатында базар мунасибэтлэринин ]аранмасын-дакы ме^ллэр вэ формалашдырылмасыны характеризэ едэн эламэтлэр дузкун ги]мэтлзндирилмир, чохновлу тэсэрруфатчы-лыгын инкишафы вэ онун фэали^этинин игтисади механизминин тэкмиллэшдирилмэси, аграр белмэдэ взэл идарэетмэ системинин гурулмасы, базар мунасибэтлэри шэраитиндэ кэнд тэсэрруфаты эмтээ истеЬсалчыларына агросервис хидмэти ишинин тэшкили вэ с. бир чох игтисади мэсэлэлрин Ьэлли зэрурили^и бу саЬэдэ елми тэдгигат ишинин апарылмасыны тэлэб едир. Бутун бунлар тэдги-гатын мавзусунун сечилмэсинэ, онун мэгсэд вэ вэзифэлэринин муэ]']энлэшдирилмэсинэ сэбэб олмушдур.

Тэдгигатын мэгсэд вэ вэзифэлэри. Тэдгигатда мэгсэд аграр-сэна]'е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин ¿аранмасы-нын вэ инкишаф етдирилмэсинин нэзэри-методоложи мэсэлэлэ-рини е]'рэнмэк, структур тэркибиндэ сосиал-игтисали нэтичэлэри вэ ме]'ллэри ашкара чыхармаг, ги]'мэтлэндирмэк, бу эсасда да базар мунасибэтлэринин формалашдырылмасы з эру рил и]'или вэ принсип-лэрини нэзэрэ алмагла онун ^аранмасы истигамэтлэринэ вэ _|'ол-ларына дайр елми чэЬэтдэн эсасландырылмыш тэклифлэр Ьазыр-ламагдан ибарэтдир.

Тэдгигатын мэгсэдинэ у^гун онун ашагыдакы вэзифэлэри муэ^энлэшдирилмишдир:

- аграр-сэна]'е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашмасынын нэзэри-методоложи мэсэлэлэрини-базарын иг-тисади мэзмунуну, формалашмасынын зэрурил^ини вэ ганунау]-гунлугларыны е]'рэнмэк;

- аграр-сэна^е комплекси системиндэ базар механизминин гурулушуну вэ формалашмасы хусуси^этлэрини муэ^'эн-лашдирмэк;

- aгpap-cэнaje комплекис системиндэ базар мунасибэтлэринин ]аранмасы принсиплэрини, истигамэтлэрини вэ онун сэмэрэлилик кестэричилэрини эсасландырмаг;

- аграр-сэна]е истеЬсалынын муасир деврдэ инкишафынын гыса характеристикасыны кермэк вэ бу саЬэдэ базар мунасибэтлэринин japaнмacы ме]иллэрини ашкара чыхармаг;

- аграр-сэна]е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашмасынын Ьугуги тэ'минатынын мевчуд вэзиjjэтини ггэЬ-лил етмэк;

- кэнд тэсэрруфатында эмлак вэ торпагын взэллэшдирил-мэсинин муасир вэзиjjэтини е^рэнмэк вэ базар мунасибэтлэринин ]аранмасы ме]лини мyэjjэнлэшдиpмэк;

- аграр-сана^е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалащцырылмасы истигамэтлэрини вэ ]'олларыны муе^'энлэш-дирмэклэ чохневлу тэсэрруфатчылыгын инкишафыны, онун игти-сади механизминин гурулмасыны, ¿ени идарэетмэ системинин ]'ара-дылмасыны вэ агросервис хидмэти базарынын тэшкили меха-низмини эсасландырмаг;

- aгpap-cэнaje комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашдырылмасына дайр елми чэЬэтдэн эсасландырылмыш тэклифлэр Ьазырламаг.

Тэдгигат-об]екти. Тэдгигат мевзусу Азэрба]'чан Республикасы Кэнд Тэсэрруфаты муэссисэлэринин тимсалында ¿еринэ ]етирил-мишдир. Тэдгигат заманы совхоз вэ колхозларла бэрабэр тэсэр-руфат формаларынын да, о чумлэдэн кэндли-фермер тэсэрруфат-ларыны, кэнд тэсэрруфаты истеЬсал кооперативлэринин кичик муэссисэлэрин вэ с. тэсэрруфат фэалидоэти тэдгиг едилир. Бунунла белэ, тэдгигат просесиндэ бир сыра ганунау^гунлуглары вэ ме^л-лэри ашкара чыхармаг мэгсэди илэ Загатала вэ Хызы , Ъвмчинин Агсу вэ Астара ра^онларынын кэнд тэсэрруфаты муэссисэлэринин тэсэрруфат фэалицэти даЬа кениш тэЬлил едилир.

Тэдгигатын методу. Тэдгиг етди]'имиз мввзунун нэзэри-методоложи эсасларыны дущанын апарычы игтисадчы алимлэ-ринин эсэрлэри, Aзэpбajчaн Республикасынын эсас гануну, Азэр-С^чан Республикасынын Милли Мэчлисинин Аграр-сэна]'е комп-лексинин инкишафы илэ элагэдар гэбул етди]и мувафиг ганунлары

вэ республика Ьекумэтинин тэсдиг етд!ци норматив-Ьугуги сэнэдлэри тэшкил едир.

Диссертаауа ишиндэ игтисади статистик, игтисади тэЬлил, муга]исэ, динамика, мушаЬидэ вэ с. усуллардан истифада едил-мишдир. Тэдгигат заманы апарылан игтисади ислаЬатларла баглы мавчуд норматив сэнэдлэр да эсас кетурулмушдур.

Тэдгигатын мэ'лумат мэнбэлэри. Тэдгигат просесиндэ эсасэн Aзэpбajчaн Респубуликасы Кэнд тэсэрруфаты муэссисэлэинин 1991-1997-чи иллара аид Азэрба^чан Республикасы Девлэт Статистика Комитэсинин мэ'луматларындан истифада едилмишдир.

Диссертаси]а ишиндэ Ьэмчинин кэндли-фермер тэсэрруфат-ларынын, кэнд тэсэрруфаты истеЬсал кооперативларинин, кичик муэссисаларин, IIajы балли коллектив тэсэрруфатларын, е'мал вэ агросервис хидмэти муэссэисэлэринин иллик ичмал мэ'луматларындан, Азарбаз'чан Республикасы Игтисади^'ат Назирлхцинин, Азарба]чан Республикасы Кэнд Тэсэрруфаты Назирлиршин, рес-публшсанын дикар девлэт структурларынын-мали]]а, банк вэ верки органларынын мэ'луматларындан, базар елкэлэринин вэ МДБ дахил олан елкэлэрин кэнд тэсэрруфатынын инкишафына дайр торпаглары тэчрубалэриндэн да хе]ли истифадэ едилмишдир.

Тэдгигатын елми jeнилиjи вэ практики эЬэми]]'эти. Тэдгигатын елми ¿енили]'и вэ практики эЬэми^'эти ашагыдакылардан ибарэтдир:

Аграр-сэна^е комплекси системиндэ jeни мулки^'эт мунаси-бэтларинин инкишаф етдирилмэси эсас котурулэрэк базарын игтисади мэзмуну, инкишафынын вэ формалашмасынын зэруршпци, Ьэмчинин базар мунасибэтлэринэ кечидин ганунау]гунлуглары е^рэнилмишдир. Бурада базарын игтисади мэзмуну тэЬлил едилэ-рэк она игтисади категорща кими бахылыр, в] ни заманда базар анла^ышы тарихи категоргца кими ги]'мэтлэндирилир. Аграр-сэна]'е комплекси системиндэ базар механизминин гурулушу, формалашма хусуси^этлэри, инкишаф истигаматлэри сэмарэлилик кестэричи-лэри эсасландырылыр. Дутц'ада мушаЬидэ едилэн базар моделлари-нин умуми чэЬэтлэри вэ фэрглэндиричи эламэтлэри тэЬлил еди-лэрэк елкэмиздэ "сослал ]'енумлу базар"а кечидэ устунлук верилир.

"Сосиал зонумлу базар" модлели эсас кетурулмэклэ аграр-cэнaje комплекси системиндэ аграр базарын гурулуш тэркиби асас-ландырылмышдыр. Муэ]]энлзшдирилмишдир ки, торпаг, эмлак, малина вэ г^мэтли кагызлар, Ьэмчинин ишчи гуввэси аграр базарын формалашмасында башлыча амиллардир. Ишдэ канд тэсэрруфаты вэ эрзаг мэЬсуллары, мадди техники ресурслар, иш вэ хидмэтлэр эмтээ базарынын эсас сегментлари кими пцмэт-

лэндирилир ва базара кечидин эсас принсиплэри муэ^'энлэш-дирилир.

Аграр-сана]е комплекси системиндэ формалашан базар мунасибэтлэринин сэмэрэлшицини характеризэ едэн костэричилэр системиндэ "мэнфээт" кестэричисиндэн иcтифaдэjэ устунлук верилир. Муэллифин фикринчэ, базар мунасибэти шэраитиндэ кэнд тэсэр-руфаты муэссисэлэринин тэсэрруфат фэалиуэти ги]мэтлэнди-рилэркэн мэнфээт кестэричиси илэ бэрабэр натурал кестэричи-лардэн дэ истифадэ зэрури Иесаб едилир.

Диссертаси]'а ишиндэ мухтэлиф тэсэрруфатчылыг формала-рынын инкишафы, тэсэрруфатчылыгын игтсиади механизминин тэкмиллэшдирилмэси, }еяи идарэетмэ системинин ]арадылмасы вэ онун тэшкилати гурулушунун тэшкили.вэ агросервис хидмэти базарынын инкишафы аграр-сэяа]е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашдырылмасынын практики еЬэмвдати кими тщ мат лэндирилир. Aгpap-cэнaje комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин japaнмacы, инкишаф етдирилмэси вэ формалаш-дырьгамасы истигамэтлэринэ вэ .¡олларына дайр елми чэЬэтдэн эсасландырылмыш тэклифлэр Ьазырланмышдыр.

Тэдгигатын нэтичэсинин сьшагдан кечирилмэси вэ истифадэ едилмэси. Тэдгигатын нэтичэлэри Азэрба^чан Республикасынын президенти Ь.. Эли] евин анадан олмасынын 75 вэ Азэрба^анда Демократик ЧумЬури^'этин гурулмасынын 80 гаыпцинэ Ьэср олунмуш "Аграр саЬэдэ чалышан кэнч алим вэ мутэхэссислэрин умумреспублика елми-практики конфрансында "Аграр-сэна^е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашдырылмасынын эсас истигамэтлэри" мевзусунда мэ'рузэ едилмиш вэ мэ'рузэнин гыса мэзмуну Ьэмин конфрансын материалларында тезис шэкилиндэ дэрч олунмушдур. (Бакы шэЬэри, 1998-чи ил), муэллиф Азарба]чан Республикасынын Елмлэр Академи]'асынын тэшкил етди]и Академик ЭЬмэд МаЬмудовун 75 ил личина Ьэср олунмуш елми конфрансда "Аграр сэна]'е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашмасы истигамэтлэри" мевзуда чыхыш етмиш вэ Ьэмин чыхышын гыса мэтни конфрансын материалларында дэрч едилмишдир. (Бакы шэЬэри, 1998-чи ил, сэЬ. 230), Базар мунасибэтлэринэ кечид шэраитиндэ АСК системиндэ игтисади ислаЬатларын дэринлэшдирилмэси: тэчрубэ, проблемлэр елми практики семинарда "Аграр-сэна]е комплекси системиндэ ]ени игтисади мунасибэтлэрин форма лашдырылмасы" мевзуда чыхыш едилмиш вэ Ьэмин чыхышын гыса мэтни дэрч олунмушдур (Бакы, 1997-чи ил). Бунунла бела тэдгигат нэтичэсиндэ Ьазыр-ланмыш тэклифлэр Азэрба]чан Елми-Тэдгигат Кэнд Тэсэрруфаты-нын Игтисади]'] аты вэ Тэшкили Институтунда кечирилэн квркэмли

аграр игтисадчы алим академик ЭЬмэд МаЬмудовун хатирэсинэ Ьэср едилмиш елми практики семинарын материалларында "Аграр белмэдэ базар мунасибэтлэринин формалашмасынын эсас истига-мэтлэри" мевзуда тезислэри дэрч едилмишдир (Бакы, 1998-чи ил); Муэллифин "Базар мунасибэтлэринин формалашмасынын игтисади механизминин тэкмиллэшдирилмзсинэ дайр" йазырладыгы тзк-лифлэр Азэрба]'чан Республикасы Кэнд Тэсэрруфаты Назирли]'инэ истифадэ учун кендэрилмишдир. (мэктуб 17.08.98-чи ил, 16/5).

Тэдгигатыи нэтичэсиндэ дэрч едилмиш материаллар. Тэдгигат нэтичэсиндэ умуми Ьэчми 0,9 ч.в. олан 4 елми мэгалэ дэрч етдирилмишдир.

Ишин Ьэчми вэ гурулушу. Дисеертаеи]а иши кириш, уч фэсил, нэтичэлэр вэ тэклифлэрдэн ибарэт олуб, ишин ахырында истифадэ едилмиш эдэбгщат сгцаЬысы верилмишдир. Бурада 16 чэдвэл, 2 график вэ 5 схем верилмишдир. Истифадэ едилмиш эдэби]]ат сщаЪысъпща 121 адда мэнбэ квстэрилир.

II. Тэдгигатын эсас мэзмуну.

Диссертааца ишинин кириш Ьиссэсиндэ тэдгигат мввзусунун актуаллыгы, в]рэнилмэ вэзи]]'эти, мэгсэди вэ вэзифэлэри, тэдгигат об]ектинин сечилмэси, тэдгигат усулу, ишин елми ]енили]я вэ практики эЬэми]']'эти эсасландырылыр, тэдгигат нэтичэсиндэ чыха-рылан умумилэшдирмэлэрин сьшагдан кечирилмэси га]дасы вэ истифадэ олунма формасы кестэрилир.

Биринчи фэсиллэ - "Аграр-сэна]е комплекса системиндэ базар мунасибэтлэри вэ онун формалашдырылмасынын нэзэри-мето-доложи мэсэлэлэри" в]рзнилир. Бурада эсасэн аграр бвлмэнин ху-суси]]этлэри нэзэрэ алынмагла базарын игтисади мэзмуну, маЬи]-]эти, формалашмасынын зэрурллгум, принсиплэри вэ гануна-у]'гун-луглары ачыгланылыр, базар механизминин гурулушу вэ форма-лашмасы хусуси^'этлэри тэЬлил едилир, аграр белмэдэ базар мунасибэтлэринин дэринлэшдирилмэси доллары вэ истигамэтлэри нэзэ-ри-методоложи бахымдан эсасландырылыр.

Муэ^энлэшдирюшр ки, аграр-сэна^е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашмасы объектив зэрурэт олуб, ганунауз'гун просесин нэтичэсидир. Квстэрилир ки, аграр-сэна]е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашмасынын об]ектив зарурили]шш хусуси мулкидоэт эсасында ]'аранан ]'ени истеЬсал мунасибэтлэри тэшкил едир. Ишдэ базар эмтээ истеЬ-салына хас олан игтисади категор^а кими арашдырылыр. Бунунла бела гещ едилир ки, базар тарихи категори^адыр. Базарын тэркиб унсурлэри-тэлэб, тэклиф вэ пц мат а]рылыгда тэЬлил едилир. Эсас-

ландырылыр ки, базарын ге]д едилэн тэркиб унсурлэри истеЬсал илэ истеЬлак арасында конкрет элагэлэрин хусуси]ртлэрини вэ формаларыны характеризэ едир, саЬэлэр арасында игтсиади муна-сибатлэри экс етдирир, эмтээ-пул мунасибэтлэри шэраитиндэ базар инкишаф едир вэ формалашыр. Белэликлэ, ишдэ базар вэ базар мунасибэтлэри анла^ышлары арашдырьшыр вэ кестэрилир ки, базар дедикдэ Ьэр шejдэн эввэл малларын сатышы узрэ мубадилэ муЬитиндэ ]аранан игтисади элагэлэрин мэчмусу кими баша душулур. Бурада дун] а базары, рекионал базар вэ дахили базар бир-бирлэриндэн фэрглэндирилир.

Е^ни заманда муэллиф "базар игтисадицаты", "тэнзимлзнэн базар", "сосиал jвнYмлY базар","азад базар" вэ с. сезлэри этра-фында кедэн елми бахышлара ез мунасибэтлэрини билдирир вэ бела бир jeкдил фикирэ кэлир ки, Азэрба]чан игтисадидоаты беутунлукдэ, о чумлэдэн аграр белмэ "сосиал ¿енумлу базар" игтисади модели узрэ инкишаф етдирилмэлидир.

Ишдэ фактики материалларын арашдырылмасы .¡олу илэ тэс-диг едилир ки, елкэдэ кеклу ислаЬат апармадан базар мунасибэтлэрини инкишаф етдирмэк ге]'ри-мумкундур. Эсасландырылыр ки, елкэдэ базар мунасибэтлэринэ кечид илк невбэдэ ]'ени мулки^эт вэ тэсэрруфатчылыг системинин формалашмасыны тэлэб едир. Одур ки, ишин нэзэри балмэсиндэ торпагын вэ эмлакын взэллэшдирил-мэси га^дасыньш тэкмиллэшдирилмэсинэ мухтэлиф невлу тэсэрруфатчылыг формаларынын ]аранмасы вэ инкишафынын зэрурили-]инэ, истеЬсал, е'мал, хидмэт вэ сатыш структурлары арасында истеЬсал-игтисади элагэлэрин ¿енидэн гурулмасына, ислаЬатын вэ саЬибкарлыгын девлэт тэнзимлэнмэси мэсэлэлэринэ, бутун бу про-сеслэрин ганунчулуг базасы эсасында jepинэ jeтиpилмэcинэ ajдынлыг кэтирилир.

Диссертаси]'а ишиндэ базар елкэлэри узрэ элдэ едилмиш мэ'луматлара вэ елка дахилинэ ислаЬат нэтичэсиндэ аграр-сэназ'е комплекси системинин структур тэркибиндэ сосиал-игтисади нэтичэларэ вэ ме,]иллэрэ эсасланылараг нэзэри бахымдан бела бир фикир се]лэнилир ки, елкэдэ кэнд тэсэрруфаты мэЬсуллары вэ эрзаг базары кэнд тэсэрруфаты истеЬсалынын кэлирлик сэв^-]'эсиндэн, базар инфраструктурунун з'арадылмасындан, рекионлар-арасы элагэлэрин инкишаф етдирилмэсиндэн, мэЬсулларын истеЬ-салчылардан истеЬлакчылара чатдырылмасы сфераларында тэш-килати структурларын тэкмиллэшдирилмэсиндэн, дахили базарын горунмасындан вэ эЬалинин алычылыг габили^]этинин артырыл-масындан асылы олараг тэдричэн формалашачагдыр.

Ишдэ, Ьэмчинин аграр-сэна]е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалащдырылмасынын ашагыдакы принсип-

лэри муэ^'энлэшдирилир. Девлэтин кэнд тэсэрруфаты истеЬсалыны дэстэклэмэси вэ аграр базарын эмэлэ кэлмэсини эЬалинин сосиал мудафиэсинэ истигамэтлэндирилмэси; аграр базарын езуну тэнзим-лэмэси илэ девлэтин мудахилэсинин элагэлэндирилмэси; бутун мулки^'зт формаларыны тэмсил едэн с;^ектлэрин бэрабэр Ьугугла иштирак етмэси; елка игтисади]'атында аграр-сэна]е комплексинин ролуну вэ онун аграр базара реал тэ'сирини нэзэрэ алмагла макроиггисадин'ат механизыинин фоормалашдырылмасы.

Ашкар едилмиш принсиплэр незэрэ алынмагла ишдэ аграр-сана]е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалаш-дырылмасынын ашагыдакы истигамэтлэри кестэрилир. Онлардан: мулки^этин мухтэлиф формаларыньш ¿арадылмасы вэ онлар арасында элверишли нисбэтин формалашдырылмасы; кэнд тэсэрруфаты муэссисэлэринин мухтэлиф невлу тэшкилати-Ьугуги формаларыньш инкишафы; муэссисэлэрарасы вэ рекионларарасы ]ени игтисади мунасибэтлэрин вэ интеграс^'а элагэлэринин ¿арадыл-масы; кэнд тэсэрруфаты мэЬсуллары вэ эрзаг базарынын инкишафы; мадди-техники ресурслар вэ хидмэтлэр базарынын инкишафы; эмэк базарынын инкишафы; торпаг базарынын инкишафы; малина базарынын инкишафы; саЬибкарлыг вэ коммерси]а фэа-лиjjэти учун элверишли тэшкилати, игтисади вэ Ьугуги шэраитин ¿арадылмасы; елми-техники мэЬсуллар базарынын инкишафы; аграр белмэдэ харичи игтисади мунасибэтлэрин инкишафы вэ аграр базарын фэали^'этинин тэшкилати-игтисади эсаслары.

Икиячи фэсилдэ- "Aгpap-cэнaje комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашмасынын муасир вэзиjjэти" арашды-рылыр. Бу белмэдэ эсасэн елкэнин аграр-сэна^'е истеЬсалынын инкишафынын гыса характеристикасы верилир вэ базар мунасибэтлэринин ¿аранмасы мejиллэpи ашкара чыхарылыр, е]'ни заманда аграр-с-зна]е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашмасынын Ьугуги тэ'минаты, эмлак вэ торпагын езэллэш-дрилмэсинин мевчуд вэзидоэти тэЬлил едилир, базар мунасибэтлэри принсиплэринэ yjгyн хусуси мулки,цэтэ эсасланан ¿ени чохневлу тэсэрруфатларын ¿аранмасы вэ онларын фэали^'эти нэтичэсиндэ баш верэн ме]иллэр муэ^'энлэшдирилир.

Ишдэ статистик мэ'луматлар эсасында тэсдиг едилир ки, елкэнин кэнд тэсэрруфатында кеклу дэршшкликлэр баш верир. Бела ки, 1 ]анвар 1998-чи илэдэк езэллэшдирилмэси нэзардэ тутулан 1,5 млн. Ьектар торпаг саЬэсиндэн 1,1 млн Нектары вэ ¿а 73,3%-и езэллэшдирилмишдир.

Камин доврэ олан мэ'лумата керэ аграр белмэдэ 1,8 тршц'он манат эмлакдан 551 мшцард манаты вэ ]а 30,6%-и хусусилэш-дирилмишдир. Е]'ни вэзи]']'эт аграр-сэна]е комплексинин дикэр саЬэ-

лэринда, хусусилэ ¿ершти вэ е'мал сэна]'е саЬэлэринде дэ муша-Ьидэ едилир. Бела ки, республикада узум, ме]вэ, тэрэвэз, чaj, тутун вэ памбыг е'мал муэссисэлэри езэллэшдирилир вэ онлар сэЬмдар чэми]'] этлэринэ чеврилир. Кэнд тэсэрруфаты мэЬсул истеЬсалчы-лары илэ е'мал муэссисэлэри арасмында ]'ени истеЬсал-игтисади элагэлэр ¿араныр.

Илкин мушаЬидэлэр квстэрир ки, влкэнин аграр-сэна]е комп-лекси системиндэ базар мунасибэтлэри формалашмага банига^ыр. Кэнд тэсэрруфатынын саЬэ гурулушунда эсаслы дэ^шикликлэр эмэлэ кэлир. Торпаг па.)ларыны алан физики вэ Ьугуги шэхслэр истеЬсалын истигамэтини взлэри MYэjjэнлэшдиpиp, Ьансы нвв маЬсул истеЬсал едэчэклэрини, Ьэмин мэЬсулдан нэ гэдэр истеЬсал едэчэклэрини, кимэ вэ Ьарада нeчэjэ сатачагларыны там сэрбэст взлэри Ьэлл едирлэр. Бутун бунлар сон нэтичэдэ истеЬсалын структурунда ]'ени мejиллэpин эмэлэ кэлмэеинэ сэбэб олур. Аграр-сэна]е истеЬсалынын структур гурулушу узрэ апарылан араш-дырмалар квстэрир ки, кэнд тэсэрруфатында тахылчылыг, памбыг-чылыг, тутунчулук, тэрэвэзчилик, бостанчылыг, мejвэчилик, узум-чулук, ча]'чылыг, малдарлыг вэ го]унчулуг башлыча саЬэлэр олмуш вэ Ьэмин саЬэлэр ¿енэ дэ инкишаф етдирилир. Лакин а^'ры^ры нвв биткилэр алтында олан экин саЬэлэринин, мэЬсулдарлыгын вэ умуми мэЬсул истеЬсалынын азалмасы мушаЬидэ едилир, сэбаб-лэри эсасландырылыр вэ хусуси мулки^этчилик шэраитиндэ истеЬсалын сэмэрэлшпфгаин }уксэлдилмэси .рллары кестэрилир.

Диссертаси^анын бу фасилиндэ елкэдэ базар мунасибэтлэринэ кечэнэдэк олан деврлэ (1990-1993-чу иллэр) базар мунасибэтлэринэ кечид эрэфэси (1996-1997-чи иллэр) илэ муга]'исэ едилир. Мэ'лум олур ки, влкэнин кэнд тэсэрруфатында базар мунасибэтлэринин инкишафына дайр бир сыра ганунлар, норматив Ьугуги сэнэдлэр Ьазырланмасына вэ гэбул едилмэсинэ бaxмajapaг ислаЬата эсасэн 1996-чы илдэн башланмышдыр. Бунунла белэ тэдгигат квстэрир ки, истэр базар мунасибэтлэринэ кечэнэдэк, истэрсэ дэ базар мунасибэтлэринэ кечид эрэфэсиндэ елкэдэ эсас нвв кэнд тэсэрруфаты мэЬсулларынын истеЬсалы учун бв]'ук дахили еЬти]'ат мэнбэлэри вардыр. Лакин бир сыра oбjeктив вэ суб]ектив амил-лэрин нэтичэсиндэ Ьэмин дахили еЬти]'ат мэнбэлэри ашкара чыха-рылмамыш вэ онлардан сэмэрэли истифадэ едилмэмишдир. Нэтичэдэ елка уззрэ 1990-чы илэ нисбэтэн 1997-чи илдэ тахыл истеЬсалы 25,0%, хам памбыг истеЬсалы 4.3 дэфэ, тутун истеЬсалы 3,5 дэфэ, тэрэвэз истеЬсалы 2,0 дэфэ, бостан мэЬсуллары истеЬсалы 1,0%, мejвэ истеЬсалы 9,8 дэфэ, узум истеЬсалы 8,2 дэфэ вэ чaj ]'арпагы истеЬсалы 19,2 дэфэ азалмышдыр. Ьэмин деврдэ кэнд тэсэрруфаты вэ эрзаг мэЬсуллары истеЬсалынын кэскин дэрэчэдэ

азалмасы елкэдэ аз'ры^ры саЬэлэр узрэ мевчуд е'мал вэ ]е.|'инти сэна]'е мэЬсуллары, о чумлэдэн эт, суд, битки ¿агы, балыг ову, кэрэ ]агы, мejвэ-тэpэвэз консервлэри истеЬсалы кэскин дэрэчэдэ азал-мыш, е'мал сэна]е муэссисэлэринин истеЬсал кучлэриндэн истифа-дэ сази^эсинин 20-25%-э гэдэр азалмасына сэбэб олмушдур.

Ишин бу фэслиндэ Ьэмчинин кэнд тэсэрруфатынын мадди-техники базасынын мввчуд вэзи^эти тэЬлил едилир, аграр белмэ-дэн, минерал кубрэлэрдэн, енержидэн вэ техникадан истифадэ динамикасында баш веран ме^ллэр ашкара чыхарылыр, кери-лэмэнин сэбэблэри вэ чыхыш ^ллары кэстэрилир. Бурада Ьэмчинин 1994-1998-чи иллэр елкэдэ базар мунасибэтлэрина кечид учун Ьугуги базаныны з'арадылмасы девру кими г^мэтлэндирилир. Базар мунасибэтлэринин формалашмасы учун гэбул олунмуш ганунларда вэ норматив-Ьугуги сэнэдлэрдэ олан чатышмамазлыг-лар муэЦаллашдирилир вэ ислаЬатын апарылмасынын сур'этлэн-дирилмэсини лэнкидэн амил кими ги]мэтлэндирилир.

Иптдэ торпаг ислаЬатьгаын вэ эмлакын езэллэшдирилмэсинин базар мунасибэтлэринин формалашдырылмасында рол вэ эЬэм^-]эти нэзэрэ алынараг ислаЬатын кедиши вази^эти кеяиш тэЬлил едилир. Мулгаэдэт мунасибэтлэри узра езэллэшдирилэчэк торпаг-ларын тэркиб вэ гурулушу барэдэ мэ'лумат 1-чи чэдвэлдэ даЬа этрафлы верилмишдир (бах 1-чи чэдвэлэ).

Муэй'энлэтдирилмишдир ки, 1 гцун 1998-чи ила олан мэ'лу-мата керэ езэллэшдирилмиш торпагларын езэллэшдирилмэси нэ-зэрдэ тутулан торапаг саЬэсинин тэркибиндэ хусуси чэкиси 71,2% тэшкил едир. Лакин торпагларын сур'этла езаллэшдирилмэсинэ бахма]'араг девлат торпаг акты верилмиш саЬанин хусуси чэкиси ашагы олуб, езэллэшдирилэчэк торпагларда 8,4% вэ езэллэшдирилмиш торпагларда 11,8% тэшкил едир.

Тэдгигат нэтичэсиндэ мэ'лум олмушдур ки, олкэдэ апарылан торпаг ислаЬаты узрэ ишлэрин лэнк кетмэсинин эн башлыча сэ-бэби ajpы-ajpы белкэлэрда, ра]"онларда вэ тэсэрруфатларда торпаг ¿ергурулушу ла]'иЬэ ишлэри Ьазыр де^илдир. Jeни торпаг саЬиб-лэринин гejдэ алынмасы ишинин дузкун тэшкил едилмэмэси да торпаг ислаЬатьгаын апарылмасынын лэнкимэсинэ сэбэб олан эн башлыча амиллэрдэндир.

Ишдэ эмлакьш езэллэшдирилмэси вэзи^эти да кениш тэЬлил едилир. Ге^ едилир ки, елка узрэ ислаЬат апарылачаг совхоз, колхоз вэ дикэр девлат кэнд тэсэрруфаты муэссисэлари узрэ эмлак па^1 алачаг вэтэндашларын саз'ынын вэ езэллэшдирилэчэк умуми эмлакын дэ]'эринин MYэjjэнлэшдиpилмэcинэ бахма]араг Ьэлэ Ьеч дэ Ьамы эмлак па] Ьаггларыны алмамышлар. Ьесабламалар кестэрир ки, елкэнин аграр белмэсиндэ 1 и]ун 1998-чи илэ олан

1-чи чэдвэл

Мулюц ] эт мунасибэтлэри узрэ езэллэшдирилачэк торпагларын тэркиб вэ гурулушу

Чэми ваЬид торпаг фонду Очумлэдэн

Девлэт мулки^этиндэ сахланылыр Вэлэди^э мулкицэтинэ верилир Хусусилэшдирилир

Мин Ьек % Мин Ьек % Мин Ьек % Мин Ьек %

Республика узрэ - чэми 8641,5 100 3864,2 44,7 2866,0 33,2 1911,3 22,1

О чумлэдэн к/т- на ¿арарлы

Торпаглар 4366,1 100 2157,5 49,4 453,1 10,4 1755,5 40,2

Экин ¿ери 1552,6 100 194,7 12,5 32,0 2,1 1325,9 85,4

Чохиллик экмэлэр 255,6 100 8,9 3,9 11,1 4,3 235,6 92,2

Динчэ го]улмуш 100,5 100 6,3 6,3 8,7 8,6 85,5 85,1

Бичэнаклэр 122,7 100 11,3 9,2 2,9 2,4 108,5 88,4

©рушлэр 2334,7 100 1936,3 82,9 398,4 17,1 - -

Ге]д: Торпагларын галан Ьиссэси мешэ торпаглары, коллуглар, батаглыг, су алтында, ]оллар алтында, ичтимаи тикилилэр алтында олан ва ¿арарсыз торпаглара аид олуб чадвэлдэ ез эксини тапмамышдыр.

вэзи^'этэ карэ езэллэшдирилмэси нэзэрдэ тутулмуш умуми эмлакын тэркибиндэ озэллэшдирилмиш эмлакын хусуси чэкиси 29,2% тэшкил едир. Бунунла бела, ]'ени вэзи]рт эмлак па] Ьаггы алачаг вэтэндашларда да мушаЬидэ едилир. Белэ ки, 1 и]ун 1998-чи ил вэзхщатинэ елкэдэ эмлакдан па] алмаг Ьугугу олан вэтэндашларын ¿алныз 3/1-и ез амлак па]ларыны алмышлар.

Тэдгигат кестэрир ки, эмлакын езэллэшдирилмэсиндэ дэ бир сыра чэтинликлэр мушаЬидэ олунур. Белэ ки, эксэр Ьалларда а]'ры-а]'ры вэтэндашлара чатачаг па]' Ьаггыны натурада вермэк олмур. Кэнд тэсэрруфаты техникасыны, бина вэ тикилилэри болушдурдукдэ чидди наразылыглар олур. Ьэр тэсэрруфатда орта Ьесабла 20-25 ]'ук автомобили, 5-10 трактор, 3-5 тахыл вэ памбыг]'ыган машын олдугу Ьалда, Ьэмин эмлак невлэриндэ 250-300 нэфэр вэтэндаша па] Ьаггы душур ки, белэ вэзи^этдэ дэ зид-ди]'этли Ьаллар ]араныр. Ишдэ эмлакын бвлунмэси просесиндэ гар-шьуа чыхан чэтинликлэрин арадан галдырылмасы ]'оллары кестэрилир.

Муэ]']'эн едилмишдир ки, 1996-чы иллэ муга]исэдэ 1998-чи апрел а]ынын 1-нэ дэк 1496 тэсэрруфатда ислаЬат апарылмыш, онларын фэалли]эти да]андырылмыш вэ ¡енп чохневлу езэл кэнд тэсэрруфаты муэссисзлэри ]арадылмышдьгр. Ь.эмин двврдэ езэл коллектив тэсэрруфатлдарын са]'ы 14,6 дэфэ, ичарэ муэссисэ-лэринин са,]ы 17,3 дэфэ, кэнд тэсэрруфаты истеЬсал кооператив-лэринин са]'ы 3,6 дэфэ, кичик муэссисэлэрин са]'ы 1,8 дэфэ вэ кэндли-фермер тэсэрруфатларынын са]ы 7,4 дэфэ артмышдыр.

Бутун бунларла бэрабэр ишдэ ге]д едилир ки, влкэнин аграр белмэсиндэ эмлак вэ торпагын езэллэшдирилмэси нэтичэсиндэ ]ени ]'аранан езэл тэсэрруфатлар базар мунасибэтлэри принсипинин тэлэблэринэ у]гунлаша билмир. ©зэл тэсэрруфатлара субсиди]'а верилмир, кузэштли верки вэ кредит сирсэти ¿еридилмир, кэнд тэсэрруфатынын комплекс инкишафы учун инвестиси]'а аз а]'рылыр, мввчуд сыгорта си]асэти тэкмиллэшдирилмир, игтисади]'-]атын идарэ едилмэсинэ игтисади усуллардан зэиф истифадэ едилир, е'мал вэ хидмэт муэссисзлэри инЬисарчылыг мевге]шш куч-лэндирир, дахили базар горунмадыгындан кэнд тэсэрруфаты мэЬ-суллары истеЬсалчылары истеЬсал етдиклэри мэЬсуллары сат-магда чэтинликлэрлэ гаршылашырлар ки, бу да сон нэтичэдэ ис-теЬсалын артырылмасында онларын мадди марагыны тэ'мин етмир.

Арашдырмалар кестэрир ки, влкэдэ аграр базарын инкишафы вэ формалашмасы учун бир сыра тэдбирлэр комплекс шэкилдэ Ьэлл едилмэлидир. Ьэмин тэдбирлэр комплекси системинэ торпагын вэ эмлакын взэллэшдирилмэсинин сур'этлэндирилмэсини, торпаг вэ эмлак па] нормаларынын дузкун муэ^энлэщцирилмэсини,

чохневлу тэсэрруфатчылыгын инкишафьшы, муэссисэлэрарасы игтисади элагэлэрин тэкмиллэшдирилмэсини, игтисади усуллардан сэмэрэли истифадэ едилмэси ишинин тэшкилини вэ с. аид етмэк олар.

Балэликлэ, умумилэшдирмэлэр нэтичэсиндэ елкэнин аграр-сэна]е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалаш-масы мэгсэди илэ аграр ислаЬатын ашагыдакы истигамэтлэрдэ дэринлэшдирилмэси тэклиф едилир: торпаг вэ игтисади мунасибэт-лэрин тэкмиллэшдирилмэси; аграр-сэна]'е комплекси системиндэ чохукладлы игтисади^'атын формалашдырылмасы; кооперасгца вэ aгpap-cэнaje интеграс^асыныя инкишафы; е'мал вэ хидмэт муэс-сисэлэринин аграр-сэна]е комплекси муэссисэлэринэ гаршы инЬи-сарчылыгын арадан галдырылмасы; базар инфраструктурларынын japaдылмacы вэ кэндли сосиал инкишаф проблемлэринин Ьэлли.

Учунчу фэсилдэ - "Aгpap-cэнaje комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашдырылмасы истигамэтлэри вэ доллары" тэдгиг едилир. Ишин бу фэсилиндэ чохневлу тэсэрруфатчылыгьш инкишафы вэ онларын фэали^этинин игтисади механизми-нин тэкмиллэшдирилмэсинэ, jeни идарэетмэ системинин ¿арадыл-масына вэ онун тэшкилати гурулушунун jeнилэшдиpилмэcинэ вэ агросервис хидмэги базарынын тэшкили механизминин тэкмиллэшдирилмэсинэ аграр-сэназ'е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашдырылмасынын эсас истигамэтлэри кими бахылыр. .

Эсасландырылыр ки, аграр-сэна]е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэринин формалашдырылмасында Ьэлледичи шэрт вэ амил бир тэрэфдэн влкэдэ ]ени мулки^эт мунасибэтлэринин japaдылмacыдыpca, дикэр тэрэфдэн дэ кэнд тэсэрруфаты муэс-сисээринин мухтэлиф нвв тэшкилати-Ьугуги формаларывнын тэшкили вэ онларын фэали^этлэрини игтисади механизминин даими тэкмиллэшдирилмэсидир.

Муэ^энлэшдирилмишдир ки, торпаг вэ эмлак паз' Ьаггларыны алан вэтэндашларын эксэр Ьиссэси пajы бэлли коллектив тэсэр-руфатлар ]'арадыр, бир Ьиссэси коллектив кэндли-фермер тэсэр-руфатлары тэшкил едир, аз бир Ьиссэси исэ а]ры-а]ры фэрди кэндли тэсэрруфатлары ¿арадырлар. Бир муддэт кечдикдэн сонра бэ'зи Ьалларда вэтэндашлар ез торпаг вэ эмлак паз Ьаггларыны кумагла кэнд тэсэрруфаты истеЬсал кооперативлэриндэ бирлэшир-лэр, бэ'зэн дэ па]ы бэлли тэсэрруфатлардан торпаг вэ эмлак па] Ьаггларыны алыб, сэрбэст тэсэрруфатчылыг фэали^этинэ баш-лаз'ырлар.

ТэЬлил костэрир ки, елкэнин бутун ра^нларында кэндли-фермер тэсэрруфатларынын japaдылмacы даЬа сур'этлэ кедир.

Бела ки, 1 ¿анвар 1998-чи ила олан мэ'лумата кврэ Загатала ра]о-нунда 7108, Масаллы ра]'онунда 6998, Исма]ыллы pajoнyндa 1551, Сабирабад рарнунда 1014, Нефтчала ра]онунда 489, Саатлы ра]о-нунда 831, Гэбэлэ ра]онунда 482, Бэрдэ рао]нунда 255 вэ Бе^лэган ра]онунда 231 кэндли-фермер тэсэрруфатлары ¿арадылмышдыр.

Ишдэ канд тэсэрруфаты муэссисэлэринин мухтэлиф нвв тэш-килати-Ьугуги формаларынын ¿аранмасына кестэрилэн мejл нэзэрэ алынараг онларын перспектив деврэ инкишафы протозлашды-рылыр (бах 2-чи чэдвэлэ).

2-чи чэдвэл

Кэнд тэсэрруфаты муэссисэлэринин мухтэлиф нввлу тэшкилати-Ьугуги формаларынын перспектив инкишафы

Кэнд тэсэрруфаты муэссисэлэринин тэшкилати-Ьугуги формаларынын ады И Л Л Э Р

1996-чы ил Ьэг. 1997-чы ил Ъэг. 1998-чы ил Ьэг. 2000-чи ил 2003-чу ил

Колхозлар 1119 893 325 - -

Зовхозлар 683 503 303 -

Коллектив муэсссисэлэр 316 2597 4521 15974 33545

Ичарэ муэссисэлэри 26 127 1143 1714 2057

К/т-ты истеЬсал кооперативлэри 279 1516 666 1440 6480

Кичик муэссисэлэр 595 2068 830 3134 7835

Кэндли-фермер тэсэрруфатлары 3186 11412 24888 60185 90278

Цевлэт кэнд тэсэрруфаты муэссисэлэри X X X 150 150

Эсасландырылыр ки, эввэла перспектив деврдэ елкэдэ чох-невлу тэсэрруфатчылыг формалары инкишаф тапачаг. Икинчи, чохневлу тэсэрруфатчылыг новлэринин тэркибиндэ кэндли-фермер тэсэрруфатлары, кэнд тэсэрруфаты истеЬсал кооперативлэри вэ кичик муэссисэлэр, Ьамчинин па,)ы бэлли коллектив муэссисэлэр даЬа устун сур'этлэ инкишаф едэчэкдир. Учунчу, мевчуд колхоз вэ совхозлар трансформаси]'а едилмэклэ, онларын ислаИаты нэти-чэсиндэ хусуси мулки^этэ эсасланан мухтэлиф невлу тэсэр-руфатларын фэaлиjjэти кенишлэнэчэкдир.

MYэjjaнлэшдиpилмишдиp ки, аграр белмэдэ базар мунасибэт-лэринин формалахццырылмасы дикэр тэдбирлэрлэ бэрабэр тэсэр-руфатчылыгын игтисади механизминин ]'арадылмасыны вэ онун даим тэкмиллэшдирилмэсини тэлэб едир. Тэсэрруфатчылыгын игтисади механизминин тэркибиндэ ги^мэт, верки, сыгорта, вредит вэ инвестис^а муЬум амил кими пцмэтлэрдирилир вэ муэллиф онларын Ьэр биринэ ез мунасибэтини билдирир. Ге]д едилир ки,

базар пумэтлэринэ устунлук верилмэлидир. Бунунла бела базар мунасибэтлэрине кечид шэраитиндэ Ьесаб едилир ки, кэнд тэсэр-руфаты мэЬсулларьшын вэ кэнд тэсэрруфатында истеЬлак олунан cэнaje мэЬсулларьшын вэ хидмэт ишлэринин ги]'мэтлэри довлат тэрэфиндэн тэнзимлэнмэлидир. Тэклиф едилир ки, базара кечид доврундэ дэвлэт биринчи невбэдэ тахыл, эт вэ суд мэЬсуллары уз-рэ тэдаруку ги]мэтлэрини, елэчэ дэ Ьэмин мэЬсулларын истеЬсалы просесиндэ истеЬлак олунан cэнaje мэЬсулларьшын ги^мэтлэринин тэнзимлэнмэси функацасыны вз узэринэ катурмэлидир.

Диссертаси]а ишиндэ верки системинин тэкмиллэшдирил-мэсинэ чох бе]ук эЬэмицэт верилир, тэсдиг едилир ки, аграр саЬэдэ чохневлу веркилэр тэтбиг едилир. Онлардан: кэлир веркиси, мэн-фээт веркиси, элавэ дэ]ар веркиси, эмлака керэ верки, торпагдан истифадэ]' э керэ верки вэ с. Бунлардан башга мухтэлиф фондлара апарылан ajыpмaлap.

Бутун бунлар ]ени ¿аранан езэл кэнд тэсэрруфаты гурум-ларынын мэнафе]'инэ у]'гун кэлмир, тэтбиг едилэн верки истеЬсалы стимуллашдырмыр. Ишдэ тэклиф едилир ки, базара кечидин илк мэрЬэлэсиндэ ]алныз торпагдан иcтифaдэjэ керэ тэтбиг едилсин, мэчбури сыгорта]'а ajыpмaлap 25%-дэн 15%-э гэдэр азалдылсын.

Ишдэ банк-мали^'э системинин з'енилэшдирилмэсинэ хе]'ли ]ер верилир. Кестэрилир ки, езэл банк ] арадылмалы, кредит кассалары тэшкил едилмэли, езэл банкларын вэ кредит кассаларыньш тэ'сисчилэри езэл кэнд тэсэрруфаты гурумлары олмалыдырлар. Е]ни заманда базара кечидин илк мэрЬэлэсиндэ езэл кэнд тэсэрруфаты муэссисэларинэ кредит фаизи муэ^'энлэшдирилэркэн эн аз фаиз дэрэчэлэри нэзэрдэ тутулмалыдыр ки, кредита алмагда он-лар мараглы олмагла бэрабэр Ьэмин кредитин га^тарылмасында умидсизлик арадан галдырылсын. Тэклиф едилир ки, имканлы банклар кэнд тэсэрруфаты мэЬсуллары истеЬсалчыларына фаизсиз кредит верилмэсини тэчрубэдэ сынагдан кечирмэли, бу чур кредит илк невбэдэ тахыл, эт вэ суд мэЬсуллары истеЬсал едэн езэл кэнд тэсэрруфаты муэссисэларинэ верилмэлидир. Е/ни заман тахыл, эт вэ суд мэЬсуллары истеЬсал едэн езэл кэнд тэсэрруфаты муэс-сисэлэринэ дэвлэт тэрэфиндэн субсид^алар ajpылмaлыдыp. Тэсдиг едилир ки, бу .¡ол ила елкэни эрзаг тэЬлукэсизл^индэн горумаг олар.

Дпссертасща. ишиндэ хусуси MYЛкиjjэтэ эсасланан истеЬсал вэ хидмэт муэссисэлэринин биркэ фэалидоэтини Ьэз'ата кечирмэк мэгсэди илэ там кенуллук эсасында идараетмэ органларынын ¿арадылмасы тэклиф едилир. Эсасландырылыр ки, идарэетмэ системинин ¿енилэшдирилмэси объектив зэрурэт олуб, аграр белмэдэ базар мунасибэтлэринин формалашдырылмасынын эсас истигамэт-

лэриндэн биридир. Идарэетмэнин тэшкилат структуру 1-чи схемдэ верилмишдир.

©зэл гурумларын Бирли]и

I

-> ИстеЬсал вэ хидмэт Муэссисэлэри

4—— 4- 4- 4- <- 4- 4-,

Гаршылыгль Мугавилэлэ{ эсасында фзали^эт кестэрирлэр Кооперативлэр —► —► Ьанкларда сэрбэст Ьесаб ачы-лыр

Кичик муэссисэлэр

Кэндли (фермер) Тэсэрруфаты

СэЬмдар чэмиjjэти

Дикэр Ьугуги шэхслэр

Дикэр физики шэхслэр

1 1 Хидмэт муэссисэлэри [ «,

1 — чи схем. ©зал гурумларып идарэедилмэсинин тзшкилати гурулушу.

Ишдэ Ьэмчинин республика, ра,)он вэ jepли сэЬи^элэрде кэнд тэсэрруфатынын идарэ едэн органларын вэзифэлэри вэ функси]а-лары дэгиглэшдирилир. ©зуну идарэ етмэнин формалашмасына устунлук верир.

Ишин учунчу фэсшшндэ агросервис хидмэтшшн ]арадыл-масыньш зэрурили]и эсасландырылыр вэ бу ишин тэшкилини мухтэлиф аграр бвлмэдэ базар мунасибэтлэринин формалаш-дырылмасынын башлыча истигамэти кими ицмэтлэндирилир. Ишдэ агросервис хидмэти базарынын формалашмасынын кезлэнилэн модели муэ^'энлэшдирилир. (бах 2-чи схемэ).

1 - сэрбэст муэссисэ

2 — шэрикли муэссисэ

2-ЧИ схем ~ Агросервис хидмати базарынын формалашмасынын тэклиф олутан модели.

Ишдэ ге]д олунур ки, агросервис хидмэти муэссисэлэри там сэрбэст вэ шэрикли japaдылa билэр. Тэклиф едилир ки, республика сэви^эсиндэ "Агросервис" ширкэти japaдылмaлы вэ онун садэ ида-рэетмэ тэшкилат органы формалашдырылмалыдыр. Ъэмин ширкэт васитэси илэ мадди-техники ресурслары кэнардан кэтириб базары формалашдырмаг вэ лизинг хидмэтини тэшкил етмэк олар. Кредит верилмэсиндэ агросервис ширкэтинэ устунлук верилмэли, фаизсиз кредит верилмэси сынагдан кечирилмэли вэ з'арандыгы илк уч ил муддэтинэ веркидэн азад едилмэлидир. Кэнд тэсэрруфаты эмтээ истеЬсалчылары илэ хидмэт муэссисэлэри арасында элагэдар муга-вилэ мунасибэтлэри эсасында формалашмалыдыр. Ишдэ базар му-насибэтлэринэ кечид шэраитиндэ кэнд тэсэрруфаты эмтээ истеЬ-салчыларын агросервис хидмэтинэ тэлэбатын едэнилмэси езэл гу-румларын аз техники имканлары Ьесабына вэ мугавилэ joлy илэ хидмэт тэшкилатларынын имканлары Ьесабына hэjaтa кечирил-мэси кестэрштар.

Диссертастца ишинин сонунда нэтичэ вэ тэклифлэр верилир

Диссертаси]'а мевзусу узрэ ашагыдакы елми мэгалэлэр дэрч

1. Аграр-сэна]е комплекси системиндэ ¿ени игтисади муна-сибэтлэрин формалашмасы (базар мунасибэтлэринэ кечид шэраитиндэ АСК системиндэ игтисади ислаЬатларын дэ-ринлэшдирилмэси: тэчрубэ, проблемлэр)-елми-практики семинарын материаллары. Бакы, 1997-чи ил, 0,2 ч.в.

2. Аграр-сэна]'е комплекси системиндэ базар мунасибэтлэ-ринин формалашмасынын эсас истигамэтлэри-"Аграр са-Ьэдэ чалышан алим вэ мутэхэссислэрин умумреспублика елми-практики конфрансын мэ'рузэлэринин тезислэри" -Бакы, 1998-чи ил, 0,2 ч.в.

3. Aгpap-cэнaje комплекси системиндэ базар мунасибэтлэ-ринин формалашмасы истигамэтлэри (Азэрб.Елмлэр Ака-деми]'асынын Игтисади]]'ат институту) Бакы, 1998-чи ил, 0,2 ч.в.

4. Аграр сэна]'едэ базар мунасибэтлэринин формалашмасы зэруршоци вэ истигамэтлэри - ж. "Игтисадицат вэ Ьэ]'ат" №2, 1998-чи ил 0,3 ч.в.

5. Аграр белмэдэ базар мунасибэтлэринин формалашдырыл-масынын эсас истигамэтлэри (Академик Э. МаЬмудовун 75 шгли]'инэ Ьэср олунмуш елми-практик семинарын материаллары. ""

олунмушдур.

АННОТАЦИЯ

Во введении диссертационной работы обоснованы актуальность темы, состояние изученности, цель и задачи, выбор объекта и метод исследования, научная новизна и практическая значимость исследовательской работы, проведена апробация результатов диссертационного исследования, порядок проведения испытания полученных обобщённых результатов исследования и показаны формы их использования.

В первой главе - изучены "Вопросы рыночных отношений в системе агро-промышленного комплекса и его научно-методологические формирования". Учитывая особенности аграрного сектора здесь в основном раскрываются экономическое содержание, значимость, реальность формирования, принципы и закономерность рынка, анализируются особенности рыночного механизма, структуры и формирования, обосновываются пути углубления и направления рыночных отношений в аграрном секторе с точки зрения научно-методологических мировоззрений.

Во второй главе - рассматриваются "Современное состояние формирования рыночных отношений в системе аграрно-промышленного комплекса". В этой главе в основном даётся краткая характеристика развития агро-промывшленного производства страны и выявляются тенденции создания рыночных отношений, в то же время подвергается анализу юридическое обеспечение формирования рыночных отношений в системе агро-промыш-ленного комплекса, современное состояние приватизации имущества и земли, создание новых многоукладных хозяйств основанных на частной собственности в соответствии с принципами рыночных отношений и определяются основные тенденции в результате их деятельности.

В третьей главе - исследуются "Пути формирования и направления рыночных отношений в системе агро-промышленого комплекса". В этой главе работы раскрываются вопросы развития многоукладных форм хозяйствования и совершенствования экономического механизма их деятельности, создания новой системы управления и обновление его организационной структуры с совершенствованием организационного механизма рынка агросервисного обслуживания. Они рассматриваются как основные направления формирования рыночных отношений в системе агропромышленного комплекса. В конце работы даются выводы и предложения полученные в результате исследования.

SURVEY

The urgency of the research subject, the studied cicumstance, the aim and task, the choice research object, the research method and the practical importance ( significance ) are substantiated and the implementation form and the rule of test are explained in the introduction of the dissertation.

The market reations and the theoretical - metodological matter its forming in the system of agro-industrial complex are learnt in the first chapter. In considerating of features of the agrarian sector the economical maintenance and essence, necessity of forming, principles and regularities of the market are explained and the features of forming mechanism of the market aré analysed, methods and directions of expending market relations in the agrarian sector are substantiated.

The present situation of forming market relations in the agrarian sector is studied in the second chapter. The brief description of devolopment of the agro-industrial production of the country and creating directions of the market relations are revealed, in the same time the juridical guarantee of forming of market relations in the system of agro-industrial complex, the present situation of privatisation of property and land is analysed, foundation new varied farms on the basis of private property in accordance with principles of market relations and initial directions as a result these activities are determined.

The directions and ways of forming market relations in the system of agro-industrial complex are, researched in the third chapter. In this chapter of the dissertation are examined the devolopment varied good management and the improvement economical mechanism of these activities, the foundation new management system and the renewal its structure and the improvement mechanism of formation agroservice market as a principal directions of forming market relations in the system of agro-industrial complex.

At the end of the dissertation are given result and suggestions.

CHtj)apHni

A3ep6ajwaH PecnytúiHKacw

MHJUIH MaiflHCHHHH motôoochimb Man enmiMmnnHp

министерство сельского хозяйства

азербайджанской республики

АЗЕРБАЙДЖАНСКИЙ НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ ЭКОНОМИКИ И ОРГАНИЗАЦИИ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА

На правах рукописи

АЛИЕВ ШАМСАДДИН ДЖАМАЛХАН оглы

ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ФОРМИРОВАНИЯ РЫНОЧНЫХ ОТНОШЕНИЙ В СИСТЕМЕ АГРОПРОМЫШЛЕННОГО КОМПЛЕКСА

(По материалам Азербайджанской Республики)

Специальность: 08.00.05 — Экономика, планирование и организация управления народным хозяйством и его отраслями (сельское хозяйство)

автореферат

диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук

баку — 1998