Проблемы реформирования и формирования межотраслевого экономического равновесия хлопкового подкомплекса тема диссертации по экономике, полный текст автореферата

Ученая степень
кандидата экономических наук
Автор
Юсупов, Эркин Жураевич
Место защиты
Ташкент
Год
1998
Шифр ВАК РФ
08.00.04
Диссертации нет :(

Автореферат диссертации по теме "Проблемы реформирования и формирования межотраслевого экономического равновесия хлопкового подкомплекса"

1 *УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ К.ИШЛОК, ВА СУВ ХУЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ

К.ИШЛОК, ХУЖЛЛИК ИЛМИЙ-ИШЛАБ ЧИКДРИШ МАРКАЗИ БОЗОР И С Л ОХ ОТЛ АР И ИЛМИЙ-ТАДК.ИКОТ ИНСТИТУТИ

Кулёзма хуъуцпда УДК633.51:333

ЮСУПОВ ЭРКИН ЖУРАЕВИЧ

ПАХТАЧИЛИК МАЖМУИНИ ИСЛО^ ^ИЛИШ ВА ТАРМО^ЛАРАРО ИКТИСОДИЙ МУТАНОСИБЛИКНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МУАММО ЛАРИ

Ихтисослик: 08.00.04. - Микроик^-исодиёт (агросаноат мажмуи)

ик^гнсод фанлари докгори илмий даражасини олиш учун диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент - 1998

Иш Узбекистан Бозор исло^отлари илмий-тадк^щот институтида бажарилди

Илмий масла^атчи:

иктисод фанлари доктори, Узбекистан К^ХФАнингмухбир аъзоси, Расулмат З^усанович Хусапов

Расмий мухолифлар:

иктисод фанлари доктори, профессор Беркипов Бозорбой иктисод фанлари доктори, профессор Чориев Ь^урбон Амирович иктисод фанлари доктори, профессор Ахмедов Дурбек Б^удратнллаевнч

Етакчи муассаса:

Узбекистан Республикаси 1\ишлок ва сув хужалиги вазирлиги.

Химоя Бозор ислохотлари илмий-та,гщикрт институти хузуридага фан доктори илмий даражасиии олшн учун диссертациялар химояси бушма Д.020.80.01. ихтисослашган Кенгашнинг 1998 йил соат^.да

угадиган мажлисида булади.

Манзилгщ: 700097. Тошкентш., Халкдар дустлиги кучаси, 28 уй.

Диссертация билан институт кутубхонасида танишиш мумкин.

Автореферат 1998 йил "Л."..........датарцатилди.

Кенгаш илмий котиби иктисод фанлари помз

Н. С.Хушматов

ИШНИНГУМУМИЙТАВСПФИ

Мавзушшг долзарблиги. Мамлакат Президента томонидан асослаб берилган Узбекистонни бозор иктисодиётига утпшнинг беш тамомпли . негизида олиб борилаётган ислохотларнинг пировард максади. х;исобланган иктисодиётни баркарорлаштириш асосида мамлакат г иктисодий мустакиллигини амалда таъминлаш биринчи навбатда кишлок хужалигида бу борада. олиб борилаётган тадбнрлар билан боглангандир. Республика Президента И.А.Каримов таъкидлаганпдек: "Дехкончилик секторини ривожлантириш муаммолари Узбекистоннинг • бозорга утиш стратегиясида хал килувчи муаммоларландир. Шу сабаоли • кишлок хужалиги доимо амалга ошириладиган иктисодий ислохотлар марказида туради"1.

Бозор муносабатларининг шаклланиши даврида кишлок хужалиги, жумладан пахтачилик мамлакатда нисбий баркарорликни таъминлаш манбаи сифатида салмокли ва мухим урин эгаллайдн. Пахтачилик мажмуаси тармоклари уртасидаги иктисодий муносабатларнинг бозор ткзими талабларига мосланмаганлиги окиоатида ягона пировард максад учун ишловчи корхоналарда иктисодий самарадорлик ва банд ходнм-ларнинг моддий манфаатдорлиги курсаткичлари уртасида асосснз фаркланиш келиб чикмоада. Масалак, 1996 йил маълумотлари буйича кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари учун пахта етпштириш 0.8% зарар келтиргани холда тармок махсулогларини кайта ишловчи «Пахтасаноатсотиш» уюшмаси 17.3%, «Тукимачилик саноати» 4.6%. «Енгил саноат» 27.5%, «Махаллий саноат»' 23,5% ва «Ёг-мойтамакисаноат» 13,5% рентабеллик курсаткичларига эга булганлар. Пахтачилик тармопшинг мажмуа ишлаб чнкарнш ва мехнат харажат.тл-ридаги салмоги 43-45 фоизни ташкил килгани холда пахта ишлаб чикаришдан кишло^ хужалик корхоналарининг хужалик йилини зарар билан якунлашлари мажмуада иктисодий муносабатлар, яъни бахо меха-низми, молия-кредит ва солик тизимини тубдан ислох_ килншии такозо этади. Ушбу муаммоларни хал килиш мажмуа таркибига кирувчи тар-мооар уртасидаги товар айирбошлаш жараёнларини бозор талабларига мослаш оркали баркарор бозор мувозанатига ва тармоклараро мутано-сиб ривожланишга эришиш жамият микиёсида зарурий иктисодий усиш суръатларини амалда таъминлаш имконини беради.Шунинг учун мак-роиктисодий баркарорликни таъминлаш жараёнида дунё мамлакатлари амалиётида кенг фойдаланиб келинган, бозор иктисодиёти тамойнлла-рини амалий тадбик этиш асосида ишлаб чикаришни ва тадбиркорлик фаолиятини ■ ривожлантиришни рагбатлантиришга. таркнбий узгартиришларни амалга оширишга хамда вужудга келган тар.моклараро номутаносибликларнн бархам беришга йуналтирилган иктисодий сиёсат дастурул амал булиб хизмат килиши лозим.

1 И А. Каримов Узбеки стон нртсоднн нсло.-^атларни чукурлаштириш тугрнсида. Тошкснт, «Узбекнстсю), 1995 и. - 24 бет.

Иктисодий ислохотлар жараёнида устивор Яуналншлаглан хисобланган таркибий узгаришлар натижасида макроиктпсодий баркарорликка эришиш. капитал жамгарилпшининг ку.мулятнв хусу-сиятини келиб чикишининг олднни олиш, мажмуа тармоклари уртасидаги иктисодий ривожланишнинг мутаносиблигини таъминлаш каби муаммоларни ечимини топиш АСМ тармокларинй ислох килиш механизмини такомиллаштиришнинг хамда аграр ислохотлар утказишнинг илмий тамойшларини ншлаб чикнш бнлан бевоснта боглангандир.

Мавзунинг урганилганлик даражаси. Тармо1слараро муносабатлар тизимини шакллантириш ва такомиллаштириш муамммолари А.Смит. Д.Рикардо, К.Маркс, А.Маршалл, Дж.Р.Хикс, X. Симон. В.Леонтьгв. В.Немчинов ва бошка хорижий иктисодчи олимларнинг илмнй ншларп-да куриб чикилган. Халк хужалигннинг асосий таркибий кпсмн хисобланган пахтачилик мажмуасининг ривожланиш муаммолари катор иктисодчилар томонидан тадкик килинган булиб. улар орасндан П.Х.Носиров, Д.А.Ахмедов, Ф.К.Каюмов. И.Иноятов. А.Кирггва. И.И.Раскнн, Л.И.Раскин каби олимларни курсатищ мумкин. Пахтачилик тармоги микиёсида иктисодий муносабатлар тнзнмини ислох килиш ма-салалари буйича Р.Х.Хусанов. С.Н.Усмонов. Р.Р.Раджапов. А.Кодиров. А.А.Шокиров, К.А.Хасанжанов, К.М.Чориев.. А.М.Жураев, Б.Бгркинов. А.СДамутали ва бошка бир катор олимлар тадкикотлар олиб борган-лар.

Юкорида санаб утилган ва бошка иктисодчи олимларнинг тар-моклараро иктисодий мутаносибликни шакллантириш буйича тадкикотлари маъмурий буйрукбозлик иктисодиёти мазмуни. мохияти ва талабларидан келиб чиккан холда бажарилгандир. Бозор иктисодиётининг шаклланиши ва амал килиши шароитида тар-моклараро иктисодий мутаносибликни а.малда таъминлаш учун пахтачилик мажмуасмга кирувчи тармоюар уртасидаги муносабатлар тизими узаро бопшкликда чукур ва кенг камровли урган|1диши талаб килинадиган муаммо сифатида юзага чикади. Кейинги пилларда олиб борилаётган тадкикотлар камров жихатидан купчилпк холатларда алохида олинган бир тармок бнлан чегараланмокда. Окибатда иктисодий муносабатлар тизпмида мавжуд камчиликларни яккол курсатнб бериш, мажмуада тупланган иктисодий салохиятдан фойдала-ниш даражасига холисано бахо бериш, мажмуани кенг камровли рнвож-ланишида вужудга келаётган муаммоларни хал килишга каратилган тад-бирлар ва тавсиялар ишлаб чикиш, мажмуа тармокларини мутаносиб ривожланишини а.малда таъминлаш имкониятлари пасаймокда. Юкорида курсатиб утилган муаммоларни хал килиш. мажмуа таркибига кирувчи тармоклар уртасидаги иктисодий муносабатлар тизимини бозор иктисодиёти талабларига мослаш. таркибий узгартиришларни иктисодий-молиявий имкониятлар даражасидан келиб чикиб, зарурпй кетма-кетлнкда амалга ошириш заруриятини келтирнб чикаради. Санаб утилган тадбирлар иктисодий ислохотлар талабидан келиб чикувчи устивор йуналишлар эканлигини хамда том маънодаги ракобат мухити мавжуд шароитда х;ар кандай махсулот истеъмолчи учун мулжалланганлигини хисобга олиб, мажмуа пировард махсулот и бахоси

ва ахолининг сотиб олиш кобилияти категориялари уртасида макбул нисбатни таъминлаш алохида олинган тармок микёсида хал килиниши мумкин булган масала эмаслиги каби холатларни эътибордан четда колдирмасликни ва кенг камровли тадкикот олиб боришни талаб килади.

Диссертация ишипинг максади. Илмий тадкикотнинг максади пах-тачилик мажмуини ислох килиш механизмнни такомиллаштирнш асоси-да тармоклараро иктисодий мувозанатни вужудга келтириш ва мажмуа иктисодий салохиятидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш буйича услубин ишланмалар тайёрлаш хисобланади. Юкорида белгиланган максадни амалий бажарилишига эришиш етйидаги вазифаларни хал килишни талаб килади:

- пахтачилик мажмуаси тармооарининг иктисодий номутаносиб ривожланишининг сабабларини очиб бериш;

- тармоклараро иктисодий номутаносибликнинг ижтимоий-иетисодий окибатларини тадкик килиш;

- тармоклараро иктисодий мутаносибликнн шакллантириш буйича . амалий-услубий ишланмалар тайёрлаш;

- мажмуа тармоклари уртасидаги иктисодий муносабатларни ислох килиш асосида бозор талабларига мослаш буйича тадкнкотлар олиб бориш;

- бозор иктисодиёти мохиятидан келиб чикиб, ':ишлаб топ ва фой-далан" тамойилини амалиётга жорий этишни таъминловчи тежамли хужалик юритиш механизмнни тадкик килнш;,

- иктисодий ислохотларни давлаттомонидан тартибга солиш меха-низмини такомиллаштирнш буйича тавсиялар ишлаб чикиш;

- пахтачилик мажмуаси таркибига кирувчи тармок ва корхона фао-лнятига бахо беришда макроиетисодий ва микроиктисодий ёндашиш булишлигини асослаш;

- пахтачилик м'ажмуинннг тармоклараро тузнлишини мамлакатла-раро тахлилидан келиб чикиб. уни такомиллаштирнш бупнча тавсиялар ишлаб чикиш;

- пахтачилик мажмуида такрор ишлаб чикариш шароитларпни нисбий тенглаштиришнинг иктисодий воситаларини амалда куллащ ва тармоклараро махсулот айирбошлаш эквивалентлигини таъминлаш буйича тавсиялар ишлаб чикиш;

- аграр салохиятдан юкори самара билан фойдаланишга эришиш учун. пахтачилик тармоги моддий-техник базасини кенг камровли ри-вожланишини таъминлаш зарурий шарт эканлигини омилларнинг узаро уриндошлик ва тулдирувчанлик конуниятидан келиб чикиб асослаш;

- ишлаб чикаришнннг бпрламчи бутинларида ичкп хужалик бозор тамойилларини шакллантириш механизмнни ишлаб чикиш:

- мулкпй муносабатларни ислох килиш асосида шаклланган мулк-дор ахоли катлами моддий манфаатдорлигинн ишлаб чикаришнинг пн-ровард натижалари билан боглаш механизминн ишлаб чикиш;

б

- мажмуа таркнбига кирувчи корхоналар фаолиятини тармок-лараро хужалик хисоби тамойиллари асосида мувофиклаштириш буйича тавсиялар ишлаб чикиш.

Тадкикот макони булиб турли мулкчнлнкка асосланган куп уклад-ли иктисодиётни шакллантириш жараёнида монопол, эркин ракобатли ва монопсон бозорлар шароитида фаолият" курсатувчи, лекин ягона пахтачилик мажмуаси таркибига бирлашган кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари, «Узпахтасаноатсотиш» уюшмаси, «Тукимачилик саноа-ти», «Енгил саноат», «Махаллий саноат» ва «Узёгмойта.макисаноат» ти-зимига кирган бозор субъектларн ва улар уртасидаги иктисодий муноса-батлар тизими хисооланади.

Тадфп^от мавзун (предмети) булиб, иктисодий усиш концепция«!, макроиктисодий баркарорликни таъминлаш воситалари. иктисодий му-возанатни таъминлашнинг иктисодий-ташкилий дастаклари х.исобланади. Тадкикотнинг назарий ва услубий асоси булиб омиллар бандлигининг классик назарияси, кийматнинг мехнат назарияси. "таклифлар иктисодиёти" назарияси, "иктисодий усиш" назарияси, "талаб ва таклнф эгилувчанлиги''" назарияси, "талаб ва таклиф" конуни. "ашёвнй ва шахсий омилларнинг мое келиши" конуни, мамлакат Президента асослаб берган Узбекистонни бозор иктисодиётига утишининг беш тамойили ва иктисодчи олимларнинг диссертация мавзуси буйича олнб борган махсус тадкикотлари натижалари хизмат килдн.Тадкикот жараёнида Олий Мажлис кабул килган конунлар, Республика Президентининг фармонлари, Вазирлар Махкамасининг карор ва фармойишларидан фойдаланилди.

Тадкикот жараёнида иктисодий математик, тизимли ва таккослама тахлил, хисоо-тахлил, монографик ва бошка хусусий усуллардан фойдаланилди.

Тадкикотнинг плмнй янгилнги куйидагиларда уз аксини топган:

- пахтачилик мажмуаси тармокларининг иктисодий номутаносио рнвожланиш сабаблари очиб берилган;

тармоиараро ш^гисодий номутаносибликни ижтимоий-иктисодий окибатлари тадкик килинган;

- тармоклараро иктисодий мутаносибликни шакллантириш буйича амалий-услуоий ишланмалар тайёрланган;

- мажмуа тармоклари уртасидаги иктисодий муносабатлар тизими ни ислох кнлнш асосида бозор талабларига мослаш буйича таклифлар ишлаб чикилган:

- тармок ва хужалик фаолиятига бахо берншда макроиктисодий в; лшкронктисодий ендашиш булишлнги асосланган:

- пахтачилик мажмуаси булинмалари уртасида яратилган соф да ромад таксимотн хусусиятларн очно берилган ва уни такомиллаштирии буйича. услубий тавсиялар ишлаб чикилган;

- пахтачилик мажмуаси таркибига кирувчи тармок ва корхонала] фаолиятини макроиктисодий бахолаш услубиёти такомиллаштирнлган:

- пахта хом-ашёси тайёрлов тизимини такомиллаштириш буйича услубий тавсиялар ишлаб чикилган;

-бирламчи ишлаб чикариш бутинларида ички хужалик бозор та-мойилларини такомиллаштириш буйича тавсиялар тайёрланган;

- пахтачилик хужаликларининг ички булинмалари уртасида ишлаб чикариш топширнкларини таксимлаш механизмини такомиллаштиш буйича услубий тавсия ишлаб чикилган;

- кишлок хужалиги кооператив» (ширкат хужалиги) аъзоларн уртасида мулкий пай таксимоти механизмини такомиллаштирилган;

- ширкат хужаликларида мулкий пайнинг усган кнсмини гаксимлаш буйича услубий ишланмалар тайёрланган;

- хужалик мулкинн таксимлаш асосида шаклланган мулкдорлар моддий манфаатдордигини ишлаб чикаришнинг пировард натижалари 5илан богааш механизми ишлаб чикилган;

- ширкат хужалиги аъзолари уРтасила еР участкаларини гаксимлаш буйича услубий ишланмалар тайёрланган;

- кишлок хужалиги ширкатларида ер пайлари таксимоти буйича /слубий тавсиялар ишлаб чикилган;

- турли мулкчиликка асосланган хужалик юритиш субъектларининг чакбул улчамларини аниклаш буйича услубий ишланмалар тайёрланган.

Амалпй а\а.ми!1ти. Илмий тадкнкот натижаларпнинг амалнётга ■корий этилиши тармоклараро иктисодий муносабатлар тизимини бозор галабларига мослаш оркали ишлаб чикариш иктисодий самарадорлпги-т ва банд ходимлар моддий манфаатдорлигини оширнш ва Зошкарувнинг барча даражаларида "ишлаб топ ва фойдалан" тамойили--ш куллаш имкониятини яратади. Диссертация ишида тайёрланган услу-5ий ва амалип тавсияларнинг амалнётга жорий этилиши куйндагн му-1ММОВИЙ масалаларнинг ечимини топиш имконини беради:

- тармоклараро хужалик з^исоби талаблари асосида пахтачилик лажмуаси тармоклари фаолиятини мувофиклаштирнш оркали шакллан--ан муносабатлар тизимини кайта куриш билан тармоклараро баркарор îa нисбий тенглаштирилган иктисодий шароптлар яратиш;

- тармоклараро иктисодий мутаносиблик муаммоларнни хал силиш оркали пахта толаси ишлаб чикариш микдорини купайтириш ва .имлакат валюта захираларини тулдиришнинг кушимча манбаларига ira булиш;

- корхона ва тармок фаолиятига макроиктисодий бахо бериш ус-1убиётидан фойдаланиш оркали "минтакавий ихтисослаштириш" маса-1алаларини х_ал килиш;

- пахтачилик мажмуаси корхоналари манфаатини ягона натпжа шлан боглаш оркали пировард махсулотларнинг жахон бозорида закобатбардошлигига эрншиш:

- тайёр махсулотларга бахо белгилаш тизимини бозор талаблари-•а мослаш оркали ички бозорда халк истеъмоли товарлари бахоси ва 1ХОЛИНИНГ сотиб олиш кобилпяти уртасида зарурий нисбатни ушлаб ту->иш;

— мажмуанинг турли тармокларидаги банд ишчи ходимлар ш хакларининг усищ суръатларини нисбий баркарорлаштириш;

— кайта ташкил этилаётган хужалик аъзолари уртасида шаклла* ган мулкни таксимлашда "ижтимоий адолат' тамойилинннг бузилишин олдини олиш;

— пай жамгармасининг усган кисмини уни бевосита яратган аъз< лар уртасида адолатли таксимланишига эришнш;

— дивиденд фонди таксимотини табакалаштириш оркали даре мадларни сунъий тенглаштириш амалиётига бархам бериш;

— тайёрлов тизимини такомиллаштнриш оркали хар бир ичк булинма аъзолари моддин манфаатдорлигини узларининг аш мехнатлари натижалари билан боглаш.

— ички режалаштириш тизимини такомиллаштириш оркали етк; зиб берилаётган режа курсаткичларини мавжуд табиий-иктисодий оми. лар сифати билан ботанишига эришиш ва уларни сунъий тенглаштирн амалиётидан воз кечишни таъминлаш;

— фермер хужаликларининг макбул улчамларини аниклаш буйя1 хозирда мавжуд мунозараларга чек куйиш.

Тадкикот натижаларини куллаш ва жорий ^илиш. Тадкикот наТ1 жалари буйича 1988 йилда Кишиневда булиб утган илмий-амалий ко: ференция (ИАК)да "Вопросы народнохозяйственной рентабельности ценообразования", 1988 йилда Одессада булиб утган ИАК; "Совершенствование хозяйственного механизма в условиях орошаемог земледелия", 1990 йилда Москвада булиб утган ёш олимлар ва мутаха сислар конференциясида "Совершенствование ценообразования и оцгн1' эффективности в хлопковом подкомплексе", 199Э йил 14-15 январ; ТДИУда булиб утган "Кишлок хужалигида иетисодий ислохотларь чукурлаштириш муаммолари"га багишланган семинар кенгаш; "Нобаркарор иктисодиёт шароитида кишлок ижтимоий инфатузнлмас ни ислох килиш муаммолари". 1998 йил 14-15 майда УзБИИТИда бу.и утган "Бозор ислохотларини чукурлаштиришнинг асосий йуналишла{ ва кишлокда инфратузилмаларни ривожлантириш" масалаларш бакишланган илмий-амалий семинарда "Кншлокни ижтимоий риво; лантириш муаммолари" ва 1998 йил 15-16 сентябрда УзБИИТИ да бу\~н утган «Кишлокда мулкдорлар синфини шакллантириш» муаммолари багишланган илмий амалий семинарда «Мулкдорлар синфини вужуд: келтириш - иктнеодий сиёсатнинг бош масаласи» мавзуларнда илм 1 маърузалар килинди.

Илмий тадкикот натижалари буйича ишланмалар Узбекистан Ре публикаси Вазирлар Махкамаси "19" март 1998 йилда кабул килган Г сонли "1998-2000 йиллардаги кишлок хужалигида иктисоднй и лохотларни чукурлаштириш тугрнсида»ги, 15 июл 1998 йилда као; килган 299-сокли «лхишлок хужалнгкки ислох кклишга о ид кон] хужжатларига мувофик кишлок хужалик кооперативларн (ширк хужаликлари) тузиш тутрнсида»™ карорларига иловалар тайёрлаш.

фойдаланилган. Алохида илмий ишланмалар Фаргона вилояти Бешарик агрофирмасида, Навоий вилояти Хатирчи тумани "Зарафшон" ЁТХЖда. Кашкадарё вилоятининг бир катор пайчилик жамиятларида амалиётга жорий этилган.

Диссертация мавзуси буйича умумий хажми 15.8 босма тобокза. 2 та брошюра, 36 та макола ва 8 та тезислар чоп этилган.

Диссертация таркиби ва з^ажми. Илмий иш кириш, турт боб, хул оса ва таклифлар, фойдаланилган адабиётлар руйхатидан иборат булпб 65 жадвал ва 9 чизмани уз ичига олган.

Кириш кисмида тадкикот олиб борилган мавзунинг долзарблпги. асослаб берилган, ургапилганлик даражаси, илмий ишнннг максадн ва вазифалари, фанга кушилган илмий янгиликлар, унинг назарий ва ама-лий ахамияти ёритилган.

Бнринчи бобда хакикий бозор иктисодиётига утиш боскичида маъмурий бурукбозлик тизими таъсирида шаклланган хужалик юритиш механизмини боскичма-бочкич ислох килиш, ислохотларни давлат то-монидан тартибга солиш механизмининг назарий асослари, пахтачилик пажмуида иктисодий ислох;отлар утказишнинг узига хос хусусиятлари очиб берилган.

Иккинчи бобда мамлакат худудида пахтачилик мажмуи тар-мокларини жойлаштириш ва ривожлантиришнинг объектив ва субъектив :абаблари урганилиб, унинг ижтимоий-иктисодий окибатлари тахлил килинган. Ижтимоий ишлаб чикариш самарадорлигини бахолашнинг мезони ва курсаткичлари тизими буйича муаллифнинг аник фикрлари эерилган, хамда алохида махсулот турлари, корхона ва тармоклар фао-тиятига бахо беришда макроиктисодий ва микроиктисодий ёндашиш эулишлиги асосланиб аник услубий тавсиялар ишлаб чикилган.

Учничи бобда Пахтачилик тармогида "ашёвнй ва шахсий омиллар-тнг мое келиши" конуни харакатининг узига хос хусусиятлари очиб бе-рилнб, омилларнинг узаро уриндошлик ва тулдирувчанлик хусусиятла-ридан келиб чикиб тармок моддий-техник базасини кенг камровли ри-зожланишини таъминлаш иктисодий усишга олиб келувчи зарурий шарт жанлиги асослаб берилган, тайёрлов тизимини бозор иктисодиёти та-табларига мослаш оркали хар бир ички булинманинг моддий манфаат-юрлигини узларининг аник мехнати натижалари билан боглаш меха-низми ишлаб чикилган, мулкий пайлар асосида кайта ташкнл шлинаётган ширкат хужаликларида мулкий улуш таксимоти, мулкий ллушнинг усган кисмини таксимлаш, дивиденд таксимоти. ер участкала-ш ва ер пайлари таксимоти хамда янгидан шаклланаётган бозор субъ-¡ктларининг макбул улчамларинн аниклаш буйича анпк услубий тавсия-шр ишлаб чикилган.

Туртинчи бобда пахтачилик мажмуаси тармокларининг иктисодий юмутаносиб ривожланиш сабаблари очиб берилиб, такрор ишлаб шкариш жараёни мутаносиблигини таъминлашнинг ташкнл ий-штисодий воситалари буйича амалий-услубип ишланмалар берилган.

Жумладан тармоклараро хужалик хисоби тамойнллари буйича мажму корхоналари фаолиятини ^удудий асосда мувофиклаштириш тавси килиниб оралнк ва пировард махсулотларга илмий асосланган бахола белгилаш, узлаштирилган фойдани кайта таксимлаш буйича услубп ишланмалар хамда бахо, солик, молия-кредит ва сутурта тизимикн такс миллаштириш буйича тавсиялар берплган.

Хулоса ва таклпфлар кисмида олиб борнлган тадкикот натижал;. ридан келиб чикиб иктисодий фанларни ривожлантириш борасид хужалик фаолиятига макроиктисодий бахо бериш. соф даромадни яр£ тилган жойида хисобга олиш, узлаштирилган фойдани кайта таксимлац оралик ва пировард махсулотларгаилмий асосланган бахолар белгила! буйича услубий тавсиялар бгрилган хамда мажмуада ер, мул кий в иктисодий муносабатлар тизимини бозор талабларига мослаш оркал тармоклараро иктисодий мутаносибликни шакллантириш буйича ани таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

ИЛМИЙ ИШНИЫГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Бозор иктисодиётига утиш шароитида пахтачилик мажмуини исло килиш асосида тармоклараро иктисодий мутаносибликни шакллан^ ришга йуналтирилган хужалик юритиш механизмини яратиш буйич олиб борилган тадкикотлар натижалари куйидаги йирик масалаларн ажратиб курсатиш имконини берди:

1. Жамият ривожланиши боскичларида амалда булган хужали юритиш тизимлари ичида иктисодий фаолиятнинг пировард максадин ижобий хал килишда ва айрим даврда пайдо буладиган муаммоларн жуда тез ва энг макбул ечимини топншда бозор иктнсодига мукобнл вс сита йук эканлигини х.амда унинг хаётий ва иктисодий жихатдан самар; ли тизим эканлигини амалиёт курсатди.

Бозор муносабатларини шаклланиши жараёнига ва бозорни Taj тибга солиш усулларини такомиллаштириб боришга иктисодий тана: зуллар уз таъсирини утказиб келган.Тарихда иктисодий таназзул холат шароитида бозорнинг шаклланиши кузатилмаган х.олатдир. Таназзу >;олатидан чикиш. бозорни рнвожланиши ва самарали амал килишин таъминлаш учун. унинг илдизлари ёки келтириб чикарган дастлабкн с; бабларини тугатишни талаб кил ад и. Дунё мамлакатлари амалиётида и< ботланган аксиома шундан иборатки иктисодий таназзулнинг асосий и: дизи - бу иктисодиётда таркиб топган хал^ хужалаги тармоклар уртасидаги номутаносиблик хисобланади. Бизнинг мамлакатимизда хал хужалиги тармо!С1аринн таркибий жихатдан кайта куриш жараёнин утказишнинг асоси сифатида ички бозорда талаб ва таклиф уртасидаг зарур мутаносибликни урнатиш тамойили олинишн лозим.

2. Кишлок хужалигида ишлаб чикариш муносабатларини тубда янгилаш асосида бозор иктисодиётига утиш давлат хукмронлнгини jai лат томонидан тартибга солиш усули билан алмашинишини тала килади. Давлатнинг иктисодиётни тартибга солиши — бу маъмурш

буйрукбозлик тизими давридагидек бирламчи ишлаб чикариш субъект-ларининг хукук ва мажбуриятларини тулалигича марказдан белгилаб бе-ришни билдирмайди, балки у жамият ва бевосита ишлаб чикарувчилар сгратегик ва жорий максадларининг узвийлиги ва макбуллигини таъминлаш х.амда иктисодий дастак ва воситалар оркали фаолнят йуналишини танлаш учун йул йури^ курсатншдир.

Иктисодий адабиётларда, шу жумладан амалиётда хам. кишлок хужалигини давлат томонидан тартибга солиш тушунчасини иктисоди-ётда олиб бориладиган таназзулга карши дастур билан чалкаштириш холлари Хам мавжуддир. Анти таназзул дастури ва уни амалга ошириш иктисодиётни таназзул холатидан чикариш даври учун талаб килинадиган дастаклар йигиндисини уз ичига олади. Бундан фаркли уларок, кишлок хужалигини давлат томонидан тартибга солиш усули нафакат таназзул даврини уз ичига олади, доимий харакат кнлиш хусу-сиятига эгадир.

3. Иктисодий ва хукукий мохиятидан келиб чикиб аграр сохани тартибга солиш элсмснтларини шартли равишда икки гурухга булиш мумкин: конуний ва меъёрий. Аграр ишлаб чикаришни давлат томонидан тартибга солишнинг биринчи гурухга кирувчи омил ва элементлари мамлакатнинг конун кабул килувчи органа - Олий Мажлис томонидан белгиланади ва кучга киритилади, иккинчи гурухга кирган элементларга эса жойлардаги ижроия хокимиятлари ва уларнинг вакиллари томонидан жорий шароитлардан келиб чиккан холда аниклик киритилади.

Чизма 1.

Ь^ишло^ хужалиги бозоршш давлат томонидан тартибга солиш эле-ментларнни таснивлапишн

Юкоридаги гурухлаш шартли хусусиятга эгадир, чункй у ёки бу элементни тартибга солиш бир ваетни узида хам конуний, хам меъёрий хужжатлар билан аникланади.

Диссертация ишида санаб утилган аграр бозорни тартибга солиш элементларининг тавсифлари берилиб, уларни бозор иктисодиёти талаб-ларига мослаш буйича муаллифниМг аник фикрлари берилган. Муаллиф ерга нисбатан хусусий мулкчилик муносабатларини инкор этмаган >^олда, мамлакат ичидаги бугунги кундаги ташкилий-иктисодин омил-ларни эътиборга олиб хамда ернинг биринчи навбатда озик-овкат' бозо-ри учун ишдаши зарурияти ва даромад келтирувчи товарлар каби айир-бошлаш объектига айланиб колиш хавфини хисобга олиб зарурий шарт-шароитлар етилгунга кадар ерга нисбатан умрбокий мерос колдиршп шарти билан эгалик ^илиш хуку^ини жорий килиш макоул йул эканли-гини асослаб берган.

4. Пахтачилик мажмуасини ислох шиш биринчи навбатда таркибий узгаришларни амалга ошнришга каратилган булиши лозим. Ривожланаётган мамлакатлар тажрибаси тахлнли курсатмокдаки 19851996 йиллар мобайнида дунё буйича пахта толаси истеъмолида уларнинг салмоги 42,8%дан 45,5%гача ортган, индустриал ривожланган мамлакатлар салмоги эса аксинча 48,7% дан 42,7%гача кискарган. Кел-тирилган маълумотлар куйидаги хулосаларни чикариш ва пахтачилик мажмуасини ислох килишда эътиборни каратиш лозим булган йуналишларни аниклаб олиш учун асос була олади :

а) ривожланаётган мамлакатлар узларининг иктисодий салохм-ятларини мустахкамлашнинг ягона йул и деб, хом-ашёни кайта ишлашни йулга куйиш ва жахон бозорига тайёр халк истеъмоли моллари билан чикиш деб хисобламокдалар;

б) пахта хом-ашёсининг асосий кисмини узида кайта ишлашни ташкил килаётган, унинг импортини купайтириб бораётган ривожланаётган мамлакатлар, уз хазиналарига пахта толасига нисбатан купрок кушимча валюта маблаглари хамда мамлакат ичида мавжуд булган мутлок ва нисбий ортикча ишчи кучларини янги иш жойлари билан таъминлаш ва ахолини кушимча даромад ишлаб топиши каби муаммо-ларни хал килмокдалар;

в) ривожланган мамлакатлар узларидаги ишчи кучларини кимматлигини ва пахтачилик мажмуи тар.мокларининг жонли мех;нат харажатларини куп талаб килишини эътиборга олиб тукимачилик саноа-ти ва ундан халк истеъмоли моллари ишлаб чикарувчи корхоналарни ривожланаётган ва паст даражада ривожланган мамлакатларда жойлаш-тиришга эътибор бермокдалар.

Мамлакати.мизни ривожланаётган давлатлар гурухига кушнб уму-мий ишлаб чикарилаётган хом ашёда кайта ишланган пахта толаси улу-шп бор-нуги 15'/„ атрофида зкаклигига зътибор каратадиган оулсак. мажмуани таркибий ислох. килиш асосий муаммо эканлигига икрор буламиз.

5. Пахтачилик мажмуини ислох килишда пахта хом-ашёси етишти-риш билан шугулланувчи сох.а ходимлари манфаатдорлигини етарли да-ражада булишини таъминлаш алохида аха.миятга эгадир. Мажмуада иктисодий ислохотлар утказилиши унпнг бошка тармоклардан фарклантирувчи куйидаги белгиларини эътиборга олган холда амалга оширилиши л озим.

а) Мажмуа махсулотларини жамият аъзоларн истеъмоли учун мое куринишга келтириш бир неча боскич ишлов бериш жараёнларини булишини талаб килиши;

б) Мажмуага кирувчи пахта хом-ашёсини ишлаб чикарувчиларни оралик тайёр махсулот билан узларининг маълум бир куринишдаги ис-теъмол талабларини кондириш имкониягига эга эмаслиги;

в) Мажмуа тарморари (айникса, пахта хом-ашёси ишлаб чикарнш) юкори мехнат сигимли ва иктисодий воситалар билан тартибга солишни талаб килувчи сох.алар эканлиги.

Бундай шароитда пахта хом ашёсини ишлаб чикарувчиларнинг модднй манфаатдорлигини пировард махсулот билан боглаш масаласи алохида муаммо сифатида юзага чикади. 1991-1996 йиллар давомида пахта хом-ашёси ва толаси ишлаб чикариш динамикасшш тахлилндан куйидаги хулосаларга келиш мумкин :

а) Пахтачилик тармогани юритишдан асосий лтксад пахта толаси олиш эканлигини хисобга олган холда, хужаликларга етказиб бериладн-ган давлат буюртмаси (квота)ни хом-ашёга эмас, толага белгилаш зарур-дир. Хозирда амалда булган хужалик юритиш механнзмидаги камчилпк-лар окибатида тола чикиш даражаси курсаткичи буйича киска муддат ичида 29,7% дан (1993) 35,3% гача (1994 йил) ёки 1,0:1,19 интервал" ора-лиада фаркланиш келиб чиккан.

б) Хар бир пахта хом ашёси ишлаб чикарувчи бозор субъекти билан алохида хисоб-китоблар олиб бориш лозим;

в) Пахта тозалаш заводлари тегир.мон ролини бажариб. бажарган иш хажми бирлигига хак белгилаш бнлан, пахта хом-ашёсидан чикадиган (давлат буюртмаси буйича толадан ташкари) барча махсулотлар хужаликлар тасарруфига утказилиши лозим. ,

6. Республика худудида пахтачилик тармоги буйича 1980-1997 йиллар мобайнида олиб борилган кузатишлар натижаларига кура тармокка ажратилган экин майдонлари микдори 20,0% га кискаргани холда, ишлаб чикариш хажми 33,0%га камайган. Ушбу курсаткичлар уртасидаги номутаносиблик нисбати 1,0:0,6 га тенг булиши. Х.осилдорликнинг 17,0%га пасайганлиги бнлан изохланади. Дунё пахта-чилиги амалиётида шаклланган конуниятларни эътиборга олган холда санаб утилган курсаткичлар уртасидаги номутаносибликларни тугатиш-га каратилган тадбирлар мажмуаси тармокни интенсив асосда ривож-лантиришга каратилиши лозим. Келажакда пахта ва галлачнликни интенсив йул билан ривожлантириш асосида бугунгп кунда ушбу тармоклар фойдаланншида банд мандонларнинг бир кисминн ем-хашак экинлари учун ажратиш максадга .мувофикдир.

Жадвал 1.

Узбекистан Республикасида кишлок хужалиги тармокларини

Курсаткичлар 1996 1998 2000 2005 2010 2010й-да 1996Й-га нис. •/.

1. Пахта майдони, мннг га. 14S7.3 1530.2 1403.5 1333.3 1230.8 82.0

Хосилдорлик ц/га 22.5 26.1 28.5 30.0 32.5 144.0

Ялпп хосил, мпнг т. 3348.6 4000.0 4000.0 4000.0 4000.0 119.5

2. Галла майдони, минг га 1739.9 1691.9 1650.0 1600.0 1600.0 91.0

Хосилдорлик ц/га 21.0 30.0 32.5 35.0 37.5 178.0 ■

Ялпи хосил, минг т. 3562.2 5000.0 5362.5 5600.0 6000.0 16S.8

Шу жумладан: Бошокли:

Майдони, минг га 1496.8 1571.9 1500.0 J 450.0 1400.0 93.0

Хосилдорлик ц/га 20.1* 23.0* 30.0 32.5 35.0 174.0

Ялпи хосил, минг т. 2946.1 3117.2 4500.0 4712.5 4900.0 166.0

Шувдан сувлн:

Майдони, минг га 1215.8 1125.9 1100.0 1075.0 1050.0 86.0

Хосилдорлик ц/га 23.0* 26.1* 35.0 40.0 45.0 195.0

Ялпн хосил, минг г. 2796.3 2934.8 3850.0 4300.0 4725.0 | 168.0

3. Ем-хашак экинлари майдони, минг га 521.5 507.8 676.4 796.6 899.1 172.0

* хосилдорлик экилган майдонга нисоатан аникланган.

Пахтачиликда хосилдорликни ошириб борншнннг реал имкониятларини тармокда банд майдонларнинг хосилдорлик буйича гурухлаш натижалари оркали куриш мумкин.

Жадвал 2.

У'збекистон Республикаспда пахта банд майдонларинннг

1980 1991 1996 1997

Хосилдорлик май- сал- май- сал- май- сал- май- сал-

буйича гу- дони, моги, дони, MOF1I, дони, MOF11, дони, моги.

рух.лар минг % мннг % мннг % мннг /и

га га га га

10 ц/га гача 0,2 - - 111,0 7,5 2S.7 1.9

10,1-15,0 43,5 2,3 20,6 1,2 168,8 11,3 161,6 10.S

15,1-20,0 93,8 5,0 162.0 9,4 2S4.8 19,1 204.3 13.6

20,1-25,0 159,6 8,5 . 435,7 25,3 383,9 25,S 31S.6 21.3

25,1-30,0 2S0.7 15,0 621,2 36,1 345,5 23.2 416,9 27,9

30,1-35,0 429,5 22 9 393,5 22,9 156,4 10,5 305,9 20.4

35,1-40,0 50S.1 21,0 87,6 5,1 36,9 2,5 49.5 3,3

40,0 ва юкори 357,4 19,8 - - - - 11.4 0.S

Жамн 1SS7.7 100,0 1720,6 100,0 14S7.3 100,0 1496.9 100.0

Кузатиш натижалари курсатмокдаки 1980 йилда пахта билам банд майдонларнинг асосий кнсмидан ёки 69,0% дан 30,1 ц.дан юкори хоснл олинган булса, 1996 йилга келиб, ушоу гурухга кирувчн мандонлар салмоги 13,0%га тушиб колган, 1997 йилда бу курсаткич 24.5%га кутарилган. Аксинча, 1980-1996 йилларда пахта етиштнрпш учун

:амарасиз деб хисобланиб келинган 20.0 ц.гача хосил берган ер майдонлари салмога 7,5%дан 39,9%гача кутарилган, 1997 йнлда бу курсаткич 1996 йилга нисбатан 11,6 %га камайиб 26,3% ни ташкил килган. Мамлакат буйича уртача хосилдорллк даражаспдан паст хосил эерган ерларда де^кончилик килиниши натижасида 1997 йнлда 406895 тонна (шу жумладан, 10 ц.гача хосил берган ерлардан — 46207 тонна. 10,1-15,0 ц/га ^осил берган ерлардан 187456 тонна, 15,1-20.0 ц/га хосил зерган ерлардан 134836 тонна, 20,1-24,1 ц/га хосил берган ерлардан 34Б00 тонна) кушимча х.осил олинмаган ва ушбу омил пахта хосилдорлигини 1,1 ц/га га ласаййб кетишига олиб келган. Бугунги кунда биринчи ивбатда пахтачиликда фойдаланилаётган ^амда гектаридан 15,0 ц.гача ;осил бераётган ер майдонларинн нисбатан самарали бошка экин ■урлари билан банд килиш нуктаи назаридан жадвалдаги истикбол :урсаткичлари ишлаб чикилган булиб, хозирда таркок холла эойдаланилаётган моддий ресурслар (ЁММ. угат ва бошкалар)ни :амрок майдонларда ишлатишга эришиш оркали хосилдорлнкни 1шириб бориш кузга тутилган.

7. Бозор тизи.чининг шаклланиши шаронтида «иктисодий амарадорлик» категорияси иктисоднинг энг мухнм муаммоси исобланади. Иктисодий самарадорлик услубиёти устида тадкнкотлар либ борган олимларни шартли равишда икки гурухга ажратнш мумкнн.

Биринчи гурухга кирган олимлар, халк хужалпгининг барча бутин ки даражаси (жамият, корхона ва бошка) учун нжти.моий ишлаб икариш самарадорлиги мезон курсаткичи ягона булиши лозпм деб исоблайдилар.

Иккинчи гурух иктисодчи олимларнинг фикрича, ишлаб чикарпш шардорлиги битта эмас, балки курсткичлар тизими ёрдамнда ншсланади. Ижтимоий ишлаб чикариш, тармок ва корхоналар самарц-орлигини динамикада урганиш хамда таккослашда бирор бир умум-аштирувчи курсаткич ажратиб олиниши керак.

Бизнингча, иккинчи гурух олимларнинг ёндашишлари, куп ихатдан бозор иктисоди хусусиятларига мое келади ва куйидаги умум-глубий талабларга жавоб беради:

— халк хужалиги ва унинг таркибий кисмларида хакикий ва мав-уд ишлаб чикариш салохияти уртасидаги нисбатни ифода этиши;

— бошкарувнинг вертикал ва горизонтал жойлашуви буйича эхиятан ухшашлик ва миадор жихатдан таккосий хусусиятларга эга шиши.

Маълумки мезон сифатида ажратиладиган хеч бир курсаткич корида куйилган талабларга тулик жавоб бера олмайди. Дунё мамла-[тларида улар ривожланиш даражасини бахолашда кулланилиб келина-ган ахолн жон бошига ишлаб чикарнлган ялпи нчки махсулот рсаткичи, мамлакат иктисодий салохиятининг тармок ва омнллар тар-[би буйича эришилган курсаткичлар тутрнсида умумий хулосага келиш 1конини берсада, лекин улардан фойдаланиш даражасини аник рсатиб бера олмайди.

Курсаткичлар тизими ичидан ажратиб олинган умумлаштирув' курсаткич, ^уйидаги умумуслубий талабларга жавоб бериши лозим:

биринчидан, урганилаётган категория хусусиятига имкони бори' тулик жавоб бериши;

иккинчидан. ишлаб чикариш жараёнида к5'лланиладнган. пир вард натижани олишда иштирок этадиган иетисодий омнллардан фо даланиш даражасини мужассамлантирган холда узнда акс эттирншн:

учинчидан. боищарувнинг барча буганларида кудданиладнг; умумлаштирувчи курсаткичлар билан богланган булиши; туртинчидан, амалиётда фойдаланиш мумкинлиги. Бугунги кунда бозор иктисодиётининг мохияти нуктаи назарид; «самара» сифатида фойдадан . келиб чнкиб аникланаднг, макроиктисодий самарадорлик курсаткичлари умумлаштирув1 куркаткич талабларига купрок жавоб беради.

8. Пахтачилик мажмуи таркибига кирувчи кишлок хужалиги ко хоналари пахта хом-ашёсини монопсон бозорда тайёрловчи тайзики с тида шаклланган, унинг хаки^ий ижтимоий кийматидан паст булган с тиб олиш бахоларида сотади. Махсулотнинг ижтимоий киймати ва с тиб олиш бахоси уртасидаги фаркнинг бир кисми монопсон бозорда истеъмолчилар балансида акс этса, асосий кисми тутридан-тугри давл бюджетига бориб тушади. Кишлок хужалиги корхоналари ял махсулотини сотио олиш нархларида ба^олашда корхоналарда ярат! ган соф даромад эмас, балки унинг сотилган кисми хисобга олинади. L сабабли тармок самарадорлигини бахолаш икки хил вариантда амал оширилиши лозим:

, а) Узлаштирилган соф даромад асосида аникланадиган хужал хисоби рентабеллиги (микрои^тисодий рентабеллик);

б) Яратилган соф даромад асосида аникланадиган халк .хужали рентабеллиги (макроиктисодий рентабеллик).

>\0зир амалиётда кулланилаётган тармок ва махсулоглар рентаб! лиги даражасини аниклаш усули самарадорликка таккосла.ма бахо i риш, уни горизонтал ва вертикал йуналишларда куллаш талаблар! тулик жавоб бермайди. Макроиктисодий рентабелликни аниклац. самара ва харажатлар нуктаи назаридан икки муаммо юзагц чикади:

- яратилган соф даромадни уз жойида хисобга олиш:

- бюджет маблапгари хисобидан копланадиган ишлаб чикар! инфратизилмаси тармоклари харажатларидан келиб чикиб махсулот тула таннархини аниклаш.

9. Иктисодий адабиётларда яратилган соф махсулотда киш; хужалигининг салмогини аниклаш, яъни акциз солиги ва кайта ишл саноати тармоклари молия балансида акс этган фойдани. АСМ т моклари уртасида таксимлаш буйича уч хил ёндашиш мавжуд:

а) Асосий ишлаб чикариш фондлари ва модднй анланма Mao.iaF: кийматига мутаносиб равишда;

б) Иш хаки фондига мутаносиб равишда;

в) Мехнат харажатларига мутаносиб равишда.

Бизнинг фикримизча юкорида санаб утилган АСМ да яратил кушимча махсулотни адолатли таксимлашга эришиш буйича нуктаи

зарлар ичидан учинчи гуру^ олимлар фикри нисбатан асосли хисобланади. Кийматнинг мехнат назариясидан келиб чнксак жорий ишлаб чикариш даврида янгидан яратилган киймат, шу жумладан соф даромадни яратишнинг ягона манбаи ана шу даврда сарфланган жонли мехнат харажатлари хисобланади ва ушбу категорияни назорат кнлиш имкониятлари мавжуддир. Соф даромаднннг хакикий микдоринн уз жойида хисобга олишда ишлаб чикариш инфратизилмаси корхоналари товарлари ва хизматларига белгиланаётган монопол бахолар белгилаш оркали тармовдан асоссиз узлаштирилиб олинаётган даромадларнн _\з жойига кайтариш масадаси хам алохида муаммо сифатида юзага чикали.

Тадкикот натижалари курсатмокдаки, пахтачиликда яратилган кушнмча махсулотнинг асосий кисми Макроиктисодиет ва статистика вазирлиги ^исоб-китобларига кура акциз солиги ва бошка туловлар куринишида пахта хом ашёсидан фойдаланувчи, "Узёгмойтамакисаногт" ва "Узенгилсаноат'' вазирликларига карашли кайта ишловчи корхоналар хамда Ташки иктисодий алока вазирлиги карамогидаги ташкилотлар балансида аксэтмо1ша (жадвал 3).

Жадвал маълумотлари оркали иктисодий воситалар ичида энг асо-' сийси булган ва иктисодиётни тартибга солувчи бахо механизмидаги камчиликлар яккол акс этмоада. Ушбу амалиёт натижасида товар алма-шинуви жараёнида номутаносиблик холатлари келиб чикмокда.

10. Макроиктисодий рентабелликни хисоб-китооидаги мураккаб-ликни эътиборга олган холда, ушбу йуналишда алохида тармок, шу жумладан пахтачилик самарадорлигини аниклаш буйича уринишлар бу борада олдинга силжиш х.исобланади. Маълумки, кишлок хужалиги махсулотларини (шу жумладан пахтачиликда) ишлаб чикаришда бевсси-та ишлаб чикарувчилардан ташкари аграр саноат мажмунга кирузчи ишлаб чикариш инфратизилмаси таркибига кирган сув хужалиги тизпми хам иштирок этади. 1996 йил маълумотлари буйича Бешарик тумани хужаликларида пахтачиликда ишлатиш учун 127.6 млн.м3 сув олиннб х/р 100 м3 сувнинг таннархи 4,20 сумга тенг будган. Бюджет маблаглари хисобига копланаетган сув тизимининг харажатлари 1 гектар пахта майдони хисобида 474,60 сумни, 1 тонна пахта хом ашёси хисобида 164,22 сумни ташкил килган. Шундай килиб 1 тонна пахта .хом ашёсининг туда таннархи 19794,96 (19630,74 + 164,22) сумга тенг булгак.

Шундай килиб, халк хужалиги (макроиктисодий) рентабеллиги соф даромаднннг тулик микдорини (фойда + бах;о ёрдамида узлаштнрнлган дифференциал рента + акциз солиги) тармок ёки корхона буйича тулик харажатларга ннсбати б план улчанади. Ёки

Ф + Дкт + Ас СД

Рхх = -х 100% -- х 100%

Хтк + Ххс Хт

Бу ерда, Рхх - тармок ёки алохида корхона буйича аншаанган ха.-.х хужалиги (макроиетисодий) рентабеллиги даражаси, фоиз:

Ф - бахо таркибида хисобга олинган фойда, сум;

Жадвал 3.

Пахта хом ашёсини кайта ишлашдан олинадиган махсулотлар

киймати ва бахосининг шаклланиш жараёни _(1 тонна пахта хом ашёси хисобида. 1996 й.)._

Улчов бирли- Тавсмя

Тармо^ ва курсаткичлар Хакнкатда киллнаётган

ги вариант

Пахтачилик:

1. Ишлаб чикариш таннархи сум 19630,74 19630,74

2. Магнат харажатлари киши-соат 607,0 607,0

3. Фойда сум - -

4. Канта таксимланган фонда сум - 2931,19

5. Акциз солиги сум - 1663,75

Пахта тозалаш заводи (пахта саноат сотнш уюшчаси)

1. 1 тонна пахта хом ашёсидан олинган

пахта толаси таннархи (хом ашё бахоси ва

кайта ишлаш буйича кушнмча харажат-

лар) сум 21041,81 25636,29

2. Мехнат харажатлари кнши-соати 38,4 33,4

3. Фойда сум 272,20 -

4. Кайта таксимланган фойда сум - 186,95

5. Акциз солиги сум 3002,91 106,12

Ип йигирув фабрикаси (Енгил саноат)

1. 1 тонна хом ашёдан тайёрланган нп-

калава таннархи (пххта толаси бахоси ва

тармок харажатлари) сум 39044,00 40656,44

2. Мехнат харажатлари киши-соатн 516,0 516,0

3. Фойда сум 1273,0 -

4. Кайта таксимланган фойда сум - 2483,76

5. Акциз солиги сум - 1409,83

Чевар акщюнерлнк -жамиятп (Енгил саноат)

1. 1 тонна хом ашёдан тайёрланган тайёр

махсулот таннархи (хом ашёни сотпо

олиш бахоси ва тармок харажатлари)

сум 49616,88 53849,31

2. Мехнат харажатлари киши-соатн 200,6 200,6

3. Фойда сум 4334,56 -

4. Кайта тацеимланган фойда сум - 965.13

5. Акциз солиги сум - 549,53

Момнк фабрнкаси (чахаллнй саноат)

1. 1 тонна хом ашёдан тайёрланган тайёр

махсулот таннархи (хом ашёни сотно

олиш ва тармок харажатлари) сум 24271,90 24271,90

2. Мехнат харажатлари киши-соатн 13,7 13.7

3. Фойда сум 518,71 -

4. Цайта таксимланган фойда сум - 66.77

5. Акциз солиги сум - 37.90

Ёг-мон заводи (ёг-моЛ тамакн саноати)

1. 1 тлом ашёдан олинган тайёр махсулот

таннархи (хом ашёни сотнб олиш бахоси

ва тармок харажатлари) сум 879,2 879.24

2. Мехнат харажатлари кнши-соати 8,1 8.1

3. Фойда сум 278,51 -

4. Цанта таксимланган фонда сум - 40.06

5. Акциз солиги сум 786,95 22.74

Дкт - бахо паритети ёки диспаритета шароптида кайта таксимлаш хисобига тармок фойдасига ёки тармоадан узлаштнрилган даромад, сум:

Ас - корхона ёки тармок улушига тутри келган давлатнинг марказ-лашган соф даромади, сум;

СД - яратилган жойи буйича аниюанган соф даромад. сум:

Хтк - тармок ёки корхона даражасида ишлаб чнкарнш харажат-лари, сум;

Ххс - давлат бюджета хисобига ^опланадиган кишлок хужалигига хизмат курсатувчи сохалар харажати, сум;

Хт - хизмат курсатувчи сохалар харажатлари билан кушилган тармок ёки корхона буйича жами харажатлар. сум.

Бундан ташкари, алох;ида кишлок хужалиги махсулотларининг АСМ даражасида макроиетисодий рентабелликни яратилган соф даро-мадни махсулот гула таннархига нисбати билан аниоаш мумкин. Яъни: Ф.М + Дкт + Ас СД.м

Рххм = - х-100% =- х 100%

Т + Ххс Тт

Бу ерда,

Рххм - махсулот турлари макроиктисодий рентабеллигн. фонз;

Т - корхона даражасида у ёки бу турдаги махсулот таннархи. сум;

Тт - хизмат курсатувчи сохалар харажатлари кушилиб аникланган махсулотнинг туда таннархи, сум.

Хисобот маълумотлари буйича кишлок хужалигшш самарадорли-гининг пастлиги объектив эмас, балки юритилаётган иктисоднй сиёсат натижасида вужудга келган субъектив холатлар билан пзохланадн.

Жадвал 4.

Пахта хом-ашёси ишлаб чикаришнннг макроиктнеодин рентабел-

лигини аниоаш хисоб-китоби (1 тонна хиеобида. 1996 й.)_

Кл/рсаткич | Улчов бирлиги | Микдори

1. Тармок таннархи сум 19630,74

2. Мах.сулот сотишдан олинган фойда (+), зарир (-) сум - 166.44

3. Макроиктисодий рентабеллнк (+) заиарлилик (-)

[(2:1) х 100]% % -0.9

4. Бахо диспаритет» натижасида пахтачнлнкдан

асосснз узлаштнрилган соф даромад сум 2931.19

5. Давлат марказлашгак соф даромадинннг пахта-

чиликда яратилган кисми сум 1663,75

6. Пахтачштикда яратилган жами соф даромад

(2+4+5) сум 442S.5

7. Хизмат курсатувчи со.ча харажатлари сум 164,22

S. Хизмат курсатувчи сохалар харажатлари билан

кушио х.исобланган туда таннарх (1+7) сум 19794.96

9. Пахтачплик макроиктисодий рентабеллигн (6:S) х

100% % 22,4

Макроиктисодий рентабеллнк курсаткичи мнкроиктисодий рента-белликдан юкори булса, унда тармок, корхона ва .махсулотлар давлатнп

марказлашган соф даромадининг шаклланишида катнашаётганлигини ва аксинча холатда тармок ёки корхоналарда такрор ишлаб чикариш халк хужалигининг бошка тармогаарнда яратилган соф даромаднн кайта таксимлаш ёки давлат бюджет» дотациялари хисобига юрнтилаётганли-гини курсатади.

11. Иктисодий салохиятдан юкори самара билан фойдаланиш талаби жамият тасарруфида булган иктисодий омилларни ишлатишнинг макбулнни танлаб олиш заруриятини келтириб чикаради. Яъни. иктисодий омилларнинг таркибий кисмлари хисобланган ер. капитал. мех_нат ва тадбиркорлик кобилиятидан фойдаланиш жараёнида. шундай ишлаб чикариш технологиясини танлаш талаб килинадики, фаолият пн-ровард натижасида олинадиган махсулот барча мезонлар нуктаи назари-дан ички ва ташки бозорда ракобатбардош булиб, жамият аъзолари то-монидан тасарруф этилиши натижасида бозор субъектига энг юкори иктисодий самара келтирсин. Мукобил йуналишлар ичидан самаралиси-ни танлашда куйидаги омилларни хисобга олиш талаб килинади:

биринчидан.. мамлакатнинг иггисодий жихатдан ривожланганлик даражаси. Иктисодий жихатдан бакувват булган мамлакатларда. "омилларнинг узаро бир-бирини урнини босиш" хусусиятидан келиб чикиб, жонли мехнатни жонсиз мехнат бшан алмаштириш асосий йул ^исобланади.

иккинчидан, мехнат омили кинмати ёки бахоси паст булган шаро-итда ишлаб чикаришга кушимча мехнат ресурсларини жало килиш эва-зига бозорда пайдо булган кушимча талаб кондирилади.

12. Иктисодий омилларнинг узаро урнндошлнк ва тулдирувчанлик назариясидан келиб чиккан холда хулоса килиш мумкинки, бугунги кун-да ишлаб чикариш амалиётида кишлок хужалиги тармоги самарадорли-гининг пасайишн даражасида. бнр омил урннни иккинчи омил эвазига тулдирилиши бшан, тармоада маълум даражада нисбий баркарорлик таъминланмокда. Мамлакатда пахта ишлаб чикаришда асосий улушга эга булган жа.моа ширкат хужаликлари мисолида олиб борилган тадкикот натижаларининг курсатишича 1996 йилда 1990 йилга нисбатан омиллар билан таъминланганлик курсаткичлари бир гектарга солинган минерал угитлар (КРК) буйича 1,0:0,66 ни, 1000 гектар хайдаладиган ерга тугри келадиган шартли тракторлар ва мосламалар буйича 1,0:0,73ни, бир гектар экин майдонига тугри келган тармокда банд ходимлар сони буйича 1,0:1,5 ни ташкил килган. Ана шу муддатда хосилдорлик буйича нисбат 1,0:0,747 га иктисодий омиллар билан таъминланганлик даражасининг умумлаштирувчи коэффицигнти буйича 1,0:0,723 га тенг булган, ёки улар уртасида нисбий тугри мутаносиблик кузатилмокда. Дгмак, солинган минерал угитлар хамда трактор ва меха-низмлар юкламалари миадорининг камайиши эвазига иктисодий йукотишлар маидон бирлнги хисобида мехнат харажатларини купайтириш оркали копланган. Ёки республика жамоа-ширкат хужаликлари пахтачилик тармогида банд бир ходим хисобига тугри кел-

ган ер майдонлари юкламаси сакланнб колганда, 1996 йилда хрсиддорлик 23,1 центнерни эмас, 14,9 центнерни ташкил этган булар эди.

13. Тадкикот натижаларига кура кишлок хужалиги корхоналари молиявий ахволини ёмонлашиб бораётганлигини сабабларидан бири махсулот бирлиги таннархининг усиб бораётга'Млигндир. Масалан, 19911996 йилларда республика жамоа ширкат хужаликларида 1 тонна пахта хом ашёси уртача сотиш бахосининг 14,9 мартага усиши. уз навбатида таннархнинг 22,3 мартага ^сиши ёки ушбу икки категория уснш суръатлари уртасидаги нисбат 1,0:1,5 ни ташкил килиши окибатида тармокнинг ренгабеллик курсаткичи 23,2% фойдалиликдан 17,9% зарарлиликкача тушиб кетган. Махсулот таннархининг усиб бораётганлишникг сабабларидан бири булиб. янгидан ташкил булган МТПларнинг якка хукмрондиги натижасида уз хизматлари бахоларини асоссиз кутариб бораётгандиги хисобланади. Масалан, 1996 йилда 1 гектар ерни шудгорлаш харажатлари хужалик техникаси билан бажарилганда 1201,31 сумни ташкил килган холда, ушбу агротехник тадбирни МТП 2934,38 сумга ёки 2,5 барооар кимматга бажариб берган. Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасннинг 199Э и ил 10 мартда-ги 106-сонли карорига асосан МТПлари кишлок хужалиги корхоналарн техникаларини, кейинчалик сотиб олиш шарти билан ижарага олиш асо-сида ташкил килинганлигини хисобга олган холда хамда иш бирлиги бахоларини ошириш эвазига асоссиз кушимача фойда олишнни олдпнн олиш максадида, улар чикарган акцияларни хужалнклар уртасида таркатиш йули билан ушбу фойдани кайта таксимлашга эрншиш мум-кин. Акцияларни кишлок хужалиги корхоналарн уртасида такспмлаш уларнинг МТП фаолиятида иштирок этиш масаласинн хал килиб. иш бирлигига белгиланган бахоларнинг асоссиз равишда ошириб бориш-нннг олдини олади. Ушбу ташкнлот хукмронлигини чеклашнинг яна бир йули - бу янгидан республикага келтирилаётган тгхникаларни иктисодий бакувват хужалнклар узлаштиришн буйича хозирда мавжуд тусикларни одно ташлаш ва уларга МТПлар фойдаланаётган лизинг имкониятларн-ни яратиш хисобланади.

14. Бугунги кунда пахтачилик мажмуида амал килаётган хужалик механизмига тегишли камчиликлар уни бозор пктисодп талабларнга мослаш заруриятини келтириб чикаради. Жумладан, амалда булган пахта хом ашёсини тайёрлаш тизимини ислох килиш хамда такомиллашти-риш энг мухим вазифалар каторига киради. Ернинг эгаси сифатида дав-лат иктисодий муносабатлар тпзимида катнашишп ичкн зарурий эхтиёжларни конднриш учун талаб килинаднган махсулотлар микдоридан келиб чиккан холда кишлок хужалиги корхоналарнга белги-ланаднган «давлат буюртмааг микдорцки тегишли хукукии хужжатларда аник б ел гила б бериш заруриятини келтириб чикаради, Хужалнклар ихтиёрида колдирилган пахта толасини ичкн заруриятдан келиб чиккан холда бир томонлама бахо белгилаш билан олиб куйиш

амалиёгтидан батамом воз кечиш лозим. Давлат узининг ички зарурият-лари учун кушимча махсулотларни тасарруф килган шароитда тайёрлов ташкилотлари хужалик билан тенг хукукпи бозор субъскти сифатида иетисодпй муносабатлар тизимнда иштирок этиши лозим. Амалиётда фойдаланилаётган пахта хом ашёсинн тайёрлаш ва хужаликларни мод-дий рагбатлантириш тизимн икки ёклама хусусиятга эта, яьни биринчи-дан, ишлаб чикариш топширигининг бажарилиш даражаси ва хужаликлар моддий манфаатдорлиги уртасидаги тугри мутаносиб богаиклик; иккинчидан, ишлаб чикариш топширигининг бажарилиш даражаси ва тежамли хужалик юритиш механизм» уртасида тескари мутаносиб боглигаик. Масалан, Фаргона вилояти Бешарик тумани хужаликлари мисолнда олиб борилган тадкикот натижалари буйича 1996 йилда пахта ишлаб чикариш ва сотиш топширигини 100,5% атрофида бажарган Дустлик ширкатлар уюшмасида 1 тонна пахта хом ашёсинн уртача тула таннархи 23846 сумга тенг булган. Топширикни 128,4%га бажарган Ропкон жамоа хужалигида таннарх 22113 сумни ташкил этган. Топширикни бажариш учун ишлаш натижаснда биринчи хужаликда ик-кинчи хужаликка нисбатан таннарх 7,7%га. шу жумладан давлат буюр-тмаси хнсобига топширилган хом ашё таннархи 18,1%га юкори булган.

Тайёрлов тизимига тегишли камчиликларни тугатишда бизнингча икки хил ёндашиш булиши лозим:

а) Ишлаб чикариш топшириги кандай даражада бажарилишидан катъий назар белгиланган давлат буюртмасидан ортикча етказиб берил-ган махсулотлар учун топширикнинг бажарилиш даражасидан келиб чиккан хрлда хужаликлар ихтнёрида эркин тасарруф килиш учун колдириладиган микдорини аниклашнинг табакалаштирилган усулидан фойдаланиш.

б) Тайёрлов ташкилотлари билан махсулот етказиб бериш буйича шартнома тузишда хукукий шахе сифатида катнашаётган кишлок хужалиги корхоналари ички булинмалари ходимларининг моддий ман-фаатдорлигини уз фаолияти якунлари билан боглаш учун уларннкг тугридан-тугри ёки уч томонлама (тайёрлов ташкилоти-хужалик-ички б>'линма) шартнома-контрактация тузиш амалиётига утиш.

Биринчи усул ёрдамида куйилган вазифани хал килишда 5-жадвалдаги табакалаштириш коэффициентларини кулаш тавсия этилади.

Табакалаштирилган меъёрларни куллаш иктисодий самарадорлик нуктаи назардан устунлигини курсатган йирик улчамларда ташкил кидинган хужалик юритиш субъектларининг яхлитлигини саклаб колиш хамда Вазирлар Махкамасининг 15 июл 1998 йилда кабул килган 299 сонли карорига кглтирилган иловадага ширкат хужаликлари учун тавсия этилаётган оила (жамоа) пудрати шартномасининг 6 бандини тулик ба-жариш учун асос яратади.

Жадвал 5.

Давлат буюрт.масидан орти^ча пахта хо.м-ашёси хужаликлар тасар-_руфида колдириладнган мпклорипм табакалаш_

Ишлао чикарнштопширипши бажарн-_лиш даражаси_

Ортикча етиштирилган пахтан» хужалик ихтиёрнда колдириладнган кис ми, %

30 фоизгача

30,1 фоиздан 40,0 фоизгача 35,0

40,1 фоиздан 50,0 фоизгача 45,0

50,1 фоиздан 60,0 фоизгача 55,0

60,1 фоиздан 70,0 фоизгача ' 65,0 70,1 фоиздан 80,0 фоизгача . 75,0

80,1 фоиздан 90,0 фоизгача 85,0

90,1 фоиздан 99,9 фоизгача 95,0

100,0 фоиз ва ундан ортик 100,0

15. Ички булинмаларда топширикларни бажарилиш ва бажарил-маслик даражаскни субъектив омиллар таъсиридан холос килиш учун улар хар бирига етказиб берилаётган хосилдорлик топшнрнкларини та-бакалаштириш тавсия этилади. Табакалаштириш шартли балл гектар курсаткичи оркали амалга оширнлади. Бунда биринчндан балл гектар аникланади. Яъни:

Бг = Бпб х Кбг

Бу ерда,

Бг - балл гектарга анлангирилгак майдон, балл гектар:

Бпб - ички булинмага бириктирилган пахта экин майдонн, га:

Кбг - ички булинма экин майдонлари сифати, балл бонитет.

Иккинчи холатда, агарда ички булинмаллар буйича сув билан таъминланганлик даражасида фаркланиш мавжуд шароитда, хар бпр булинма буйича кейинги уч йилдаги сув билан таъминланганлик даражаси буйича тугриловчи коэффициент хисобланади. Яъни:

Ктсбт = Дсбтиб : Дсбтхб

Ктсбт - сув билан таъминланганлик даражаси буйича тугриловчи коэффициент.

Дсбтиб - ички булинма буйича кейинги уч йилда меъёрга нисбатан сув билан таъминланганлик даражаси, коэффициент.

Дсбтхб - хужалик буйича кейинги уч йилда сув билан таъминланганлик даражаси, коэффициент.

Учинчи холатда шартли балл гектар хисоблаб топнлади: Бгш = Бг х Ктсбт

Ички булинмалар буйича аниклаб топилган шартли балл гектар-ларнн жамлаш билан хужалик буйича жами шартли балл гектар аникланади.

Тадкикот натижаларннинг курсатишича юкорнда санаб утилган мезон курсаткичларининг яхши ёки ёмонлигига караб ичкн булинмалар уртасида уртача бир жисмоний гектарга тутри келадиган шартли балл гектар курсаткичида 48,5 дан 59.0 гача булган оралииа фаркланиш

кузатипмокда. Хужалик буйича пахта хом ашёсини ишлаб чикариш топширигани ички булинмалар уртасида таксимлаш куйидаги тартибда амалга оширилади.

Биринчи навбатда, хужалик буйича хисоблаб топилган бир шартлн балл гектарга тугри келадиган махсулот ишлаб чикариш топшириги жисмоний миадори аншранади. Яъни:

__Р хж.м

Ртшбг =

ЕБшг

Бу ерда, "Ртшбг - уртача шаргли балл-гектарга тугри келадиган махсулот ишлаб чикариш топшириги, Кг, центнер, тонна;

Рхжм - хужалик буйича жами махсулот ишлаб чикариш топшириги микдори, тонна, центнер, кг.

1Бшг- шартлн балл-гектарнннг хужалик буйича йишндиси.

Иккинчи боскичда, хар бир ички булинмага туширилиши лозим булган жисмоний улчовлардаги махсулот етиштириш топшириги миадорн аншслакади. Яъни:

Ртио = Б шгиб х Ртшбг

Бу ерда, Ртиб - ички булинмага тушириладнган махсулот ишлаб чикариш топшириги, центнер, тонна;

Бшгиб - ички булинма буйича аникланган шартли балл-гектар

Учннчи боскичда, табакалаштирилган хосилдорлик аникланади.

_' Р тиб

Хиб =

Бпб

Бу ерда, Хиб - ички булинмага белгиланган хосилдорлик. ц/га (жадвал 6).

Тавсияларидан фойдаланиш натижасида табиий омиллар сифати билан боглик холда ички булинмалар буйича хосилдорлик уртасида 1.0: 1,22 ораливда фарктаниши келиб чикмокда ва бирламчи бупшларда банд булган ходимлар моддий манфаатдорлигини хужалик буйича жи-моа мехнати пировард натижалари билан эмас, бевосита уз мехнати (оила пудрати) ёки у хизмат килаетган ички булинма жамоаси мехнати (жамоа пудрати) натижалари билан боглаш ва иш хаки буйича тупланиб колган кредиторлик карзларини камайтириш учун имконият яратилади.

16. Мулкдор ахоли катламини юзага келтиришнинг асосии йуналншларидан х.исобланган хиссадорлик, пайчилнк ва ширкат хужаликлари фаолиятига ташки ва ички инвестицияларни жало килишни таъминлаш учун улар макомини бозор шароитида амал киладиган очик турдаги акциядорлик жамиятлари макоми билан тенглаштириш хамда уларни кайта ташкил килиш жараёнпда амалиётда кулланилаёгган хукукий ва меъёрий хужжатларни куйидагиларни эътиборга олган холла такомиллаштириш талаб килинади:

Жадвал 6.

Хужалик нчкн булннмалари буйича режа топшнрикларинн _етказиш хнсоб-китоби (тавсия)_

1 шартли Таксим-

балл-гектарга ланган топ-

тугри кгладн- шнрикни Хоснлдорлик

Буллнма Экин майдо- Шартли балл, ган режа жисмоннй режа топ ши-

номерл ни, га гектар топ шприга, микдорн, рит, ц/га

Ц. тонна

1 110 643? 0,552 355,2 . 32,3

2 100 '5900 0,552 325,4 32,5

3 125 6779 0,552 373,9 29,9

4 105 5465. 0,552 301,4 28,7

5 100 5370 0,552 . 296,2 29,6

6 130 7050 0,552 388,8 29,9

7 100 4846 0,552 • 267,3 26,7

S 90 501S 0,552 276,8 30,7

9 100 5370 0,552 296,2 29,6

10 100 4962 0,552 273,7 27,4

11 110 5640 0,552 311,0 2S,3

12 120 6360 0,552 350,8 29.2

13 100 5476 0,552 302,0 30,2

14 70 3954 0,552 21S.1 31,2

15 S0 4664 0,552 257,2 32.2

16 90 4526 0,552 249,6 27,7

17 80 4359 0,552 240,4 30,1

18 95 5491 0,552 302,9 31,9

19 95 5464 0,552 301,2 31,7

20 100 5649 0,552 311,9 31,2

Хужалик

буйича 2000 10S7S2 0,552 6000,0 30,0

а) Мулкка даъвогарлик килувчи ахоли катламлари уртасида мул-:ий пай жамгармасини таксимлаш механизми;

б) Бевосита ишловчи ва ишламайдиган аъзолар уртасида дивиденд

эондини таксимлаш механизми;

в) Ишловчи аъзолар уртасида дивиденд таксимлаш механизми;

г) Аъзолар уртасида янгидан яратилган устав жамгармасинннг аксимланадиган мулкий пай кисмини таксимлаш механизми.

17. Бизнингча, «ижтимонй адолат» тамойили нуктаи назаридан амда шаклланган мулкнинг асосий кисмини яратишда пенспонерлар-инг катнашганликларини эътиборга олнб пай жамгармасини ишловчи а ишламайдиган аъзолар уртасида табакалашган холда таксимлаш :еханиз.\шни хаммага бир^хил шартлар билан таксимлаш механизми илан алмаштириш лозим. Ишловчи аъзоларнинг ишлаб чикарпш ировард натижалардан моддий манфаатдорлигини таъминлаш учун ивиденд фонди таксимотини табакалаштирнш тавсия этилади. Хнсоб-итоб натижалари буйича дивиденд таксимлашнинг ягона механизмндан юйдаланилганда ишловчи ва ишламайдиган аъзога мое равишда 636S ва 1SS сум дивиденд берилиши лозим булгани холда тавсия этилаётган

механизмда дивиденд микдори мое равишда 10420 ва 1307 сумларга тенг булмокца.

18. Иктисодчи олимлар ва мугахассислар уртасида ишловчи аъзолар уртасида дивиденд таксимоти масаласида икки хил ендашиш мавжуд.

а) Барча аъзолар уртасида дивиденд фондини уларнинг мулкий пайларига мутаносиб равишда таксимлаш:

б) Ички ишлаб чикариш булинмаларида нктисодии омиллардан фойдаланиш самарадорлнгидан келнб чиккан холда дивиденд фонди таксимотида табакалаштириш усулидан фойдаланиш.

Кишлок хужалигида мулкий пай асосида ташкил булаётган корхо-наларда, биринчидан, аъзолар улуши кириш бадаллари хисобига эмас. мавжуд мол-мулкларни таксимлаш хисобига шаклланганлиги, иккинчн-дан, бир хил таксимот шароитида маъмурий буйрукбозлик иктисодиёти шароитида амалда булган даромадларни сунъий тенглаштириш ва даро-мадларни мехнат натижаларига эмас, мехнат харажатларига кура таксимлаш тамойилларини сакланиб колишини эътиборга олган холла, дивиденд таксимоти жараёнида табакалаштирилган усулдан фойдаланиш максадгамувофи^.

Табакалаштириш ернинг сифати, ердан ва моддий пул харажатларидан фойдаланиш курсаткичлари асосида аниклангаь тугриловчи коэффициентлар ёрдамида амалга оширилади. Тутриловчг коэффициентларни аникташ кунидаги усуллар ёрдамида амалга оширилади. Ер бонитети буйича:

Бтх

Кто =

Бтио

Бу ерда:

Ктб - ер бонитети буйича тугриловчи коэффициент:

Бтх - хужалик буйича уртача ер бонитети, балл;

Бтиб - ички булинма буйича уртача ер бонитети. балл.

Иктисодий омиллардан фойдаланиш курсаткичлари буйича: Сефб(мпхб)

Ктеф(мпхф) =

Сефх(мпхх)

Бу ерда:

Ктеф(мпхф) - ердан (моддий-пул харажатларидан) фойдалании. курсаткичлари буйича тугриловчи коэффициент:

Сефб(мпхб) - ички булинма буйича ердан (моддий-пул хара жатларидан) фойдаланиш самарадорлиги, сум:

Сефх(мпхх) - хужалик буйича ердан (моддий пул харажатларидан фойдаланиш самарадорлиги, сум.

Уртача тутриловчи коэффициент, бирламчи коэффициент.^ йигиндисини нечта бирламчи коэффициентлар кшлатилаётган булса. ан: шу сонга булиш оркали аникланади:

Кто + Ктеф + Кмпхф

Кур -

3

Хар бир ички булинма буйнча аникланган умумий тугрпловчи ко-эффиииентни хужалик буйича уртача таксимланган бир сумлик мулкнЛ пайга тугри келган дивиденд микдорнга купайтириш оркали та-бакалаштирилган 1 сумлик мулкий пайга тугри келадиган дивиденд микдори аниютнади.

Кашкадарё вилояти "У.Юсупов ту.\( ани «Жейнов» пайчилик жамияти мисолида олиб борилган тадкикот натижалари курсатадики. Жониев Б. ва Дустов Р. бошчилик килаётган ички булинмаларда ернннг сифати уртасидаги фарк 17,4%ни ташкил килгани холда, 1 гектар ердан олинган даромад курсаткичлари уртасидаги фарк 3,4 мартани, модлий пул ресурсларининг кантами курсаткичларк уртасидаги фарк 4,2 мартани ташкил килган. Демак, ернинг сифати х.амда омиллардан фойдаланиш курсаткичлари уртасидаги фарк нисбати мое равишда 1.0:2,9 ва 1,0:3.58 мартага тенг булган. Баравар таксимланганда ички булинмаларда иктисодин омиллардан фойдаланиш даражаси кандай эканлигидан катьий назар хар 1 сумлик мулкий пай хисобида 0,23 сум мнкдорида дивиденд тутри келарди. Тугриловчи коэффициентдан фойдаланилишп на-тижасида куйи булинмалар уртасида хар 1,00 сумлик таксимланган мулкий пай хисобига аъзолар оладиган дивиденд микдори мое равишда 0.14 сумдан 0,31 сумгача ораликда. урта бугин булинмалар уртасида 0.19 сумдан (1 ширкат) 0,25 сумгача (5 ширкат) ораликда табакалашмокда. Куйи ва урта бупгн булинмалари уртасидаги фарк мое равишда 2.2 ва 1,32 мартани ташкил килмокда.

19. Устав жамгармасини купайтиришнинг манбаси фойда эканли-пг, куйи ва урта бутин булинмаларда майдон ва харажатлар бирлигида олинадиган фойда курсаткичлари уртасида фарвааниш мавжудлиги хамда фаолиятларини зарар билан якунловчи булинмаларнинг мавжуд булиши холатларини хисобга олган холда таксимланадиган мулкий пай жамгармасининг усган кисмини ишловчи аъзолар уртасида таксимлашда куйкдаги механизмдан фойдаланиш тавсия зтилади:

а) Фаолиятини зарар бнлан якунлаган ички булинмаларда банд аъзоларнинг "таксимланадиган мулкий лай жамгар.масинпнг усган кисмига даъвогарлик хукукини бекор килиш.

б) Фаолиятини фойда билан якунлаган ички булинмалар аъзолари уртасида пай жамгармасининг усган кисмини таксимлашда экин май-донлари ёки модлий пул харажаглари бирлиги хисобида олинган фонда курсаткичи асосида аникланган табакалаштирилган коэффнцментлардан фойдаланиш максадга мувофик. Хар'бир аъзога тутрн келадиган таксимланган мулкий пай куйидагн формула ёрдамида аникланади:

АМп = Фих х Кмп х Кт

Бу ерда:

ДМп - аъзонинг таксимланган пай жамгармасининг усган кисмидаги улуши, сум;

Фих - аъзонинг йилик иш хаки фонди,сум;

Кмп - хужалик буйича бир сумлик иш хаки фонднга т$три келадн-ган таксимланадиган мулкий пайнинг усган киймати, сум;

Кт - 1 га экин майдони ёки 1 сумлик моддий пул харажатлари хисобида олинган фойда курсаткичи буйича аникланган тугриловчи коэффициент.

Тугриловчи коэффициент (Кт) ички булпнмалар буйича экин майдони бирлиги ёки 1 сумлик моддий пул харажатлари хисобига олинган фойда курсаткичларини хужалик буйича аникланган ушбу курсаткичларга нисбати ёрдамида аникданади (жадвал 7).

Табакалаштирилган таксимотни амалда куллаш натижаснда хужалик йилини фойда билан якунлаган ички булпнмалар аъзоларинпнг таксимланадиган пай жамгармасининг усган кисмидаги улуши 3.7 мар-тага ортиши таъминланмокда ва бу уз навбатида такрор ишлаб чикаришнинг кейинги боскичида аъзолар. оладиган дивиденд микдорига ижобий таъсир курсатади.

20. Ерга нисбатан эгалик килиш муа.ммосини дастлабкн боскичларда кушимча ижтимоий муаммоларни келтириб чикармасдан хал килишнинг йулларидан бири - бу ишлаб чикариш жараёнида ишти-рок этаётган ва Узбекистон Республикаси Конституциясида белгилаб куйилган мехнат килиш кобилияти ёшидаги фукаролар учун ер пайла-рига даъиогарлик ху^укини жорнй этнш хисобланади.

Ер пайларини табакалаштириш ер участкаларининг сифати ва ер категорияларини хисобга олган холда амалга оширилади х;амда аъзолар уртасида ер пайнни адолатли .таксимотини амалга ошириш учун балл-гектар курсатккчидак фойдаланиш тавсия цилннади. Яъни:

ЕБга = Ббхсе х Sexe + Ббхле х Sx.it: + Ббкмд х SkTia + Ббп х Sn + Бби х Sh

Бу ерда

ХБга - хужалик буйича жами балл гектар:

Ббхсе, Ббхле, Ббкйд, Ббп, Ббя - мое равишда сугориладнган ва лалми хайдаладиган ерлар, куп йиллик дарахтзорлар, пичанзорлар. яй-ловлар уртача балл банитети;

Sexe, Бхле, Бкйд, Sn, Бя - мое равишда сугориладиган ва лалми хайдов ерлари, куп йиллик дарахтзорлар, пичанзорлар ва яйловлар майдони, га.

Аникланган балл-гектардан келиб чикиб хужалик буйича уртача бир шартли аъзога тугри келадиган балл-гектар (Убга) хисоолаб топпла-ди. . -

¿л Бга

Vgrj = -

ZAc х К

бу ерда:

Ас - гурухлар буйича аъзоларнинг сони, киши.

Жадаал 7.

У.Юсупов тумамн «Жейнов» плГсшлик жамнятнда мулкий пай жампфмаслшшг усгаи цнсмшш таксимлаш

Аъзошшг фамилняси, нсмп, отасшшнг исмн Пил бошп-Д.1ГИ мул-кпП пан ^иПматн, сум Агао мс^ипт 1^11ЛГЛ>1 инки К^ЛИнмллл 1 сумлик мод-ДИП пул хара-жатларп шС!|цл шшн-г.-ш фонда Анн^лан-гаи тугриловчи коэффициент Пиллик ИШ .уи^п фоидн сум Уртача Г>нр сумлик ни] .Vi.ll '|><>|1Л1|Га тутрн ке.п ии М)>1К11|1 м.шшшг усгам цщ-мм,сум Ту|рнлоач1| коэффициент ёрллмила таба^алашти- рилгон та^спмот Мулкий паниииг усгаи ^немила аъзоиинг улушн Аъэопинг Гшл охиридигн мулкий улуши ^иимати, сум

ягопа коэффициент буПича тнрнлглн тл^симотда Сир хил та^симллм- птда тпбак;;иии| тпрплгаи таксим^гда

1. .Х-чкПсрлмсв Л. 859-Ю - - 36000 0,10 - 3600 - 59540 85940

2. Жошгеп 76480 . - - 36000 0.10 - 3600 - 80080 76480

3. Олшмсил О. 103440 0,19 0,86 36000 0,10 0,086 3600 3096 107040 106536

4. ОПм:цмедоп М. 125460 0,51 2,32 36000 0,10 0,232 3600 8352 129060 133812

5. Дустов IV 176400 0,81 3,68 • 36000 0,10 0,368 3600 13248 180000 189648

6. 1>:| р.П он />. а.кюо 0,36 1.64 36000 0,10 0,164 3600 5904 96600 98904

7. Эрмл ирои С. 1ЗУО10 0,16 0,73 .16000 0,10 0,073 3600 2628 14.1210 142238

8. ОПлокулон 1*. 45600 - . 36000 0,10 . 3600 - 49200 45600

9. Лплиов М. 27600 0,14 0,64 36000 0,10 0.064 3600 2304 31290 29994

10. Слидон X. 75990 0.21 0,9л зыкю о.ю 0,090 3600 3120 79590 79-110

11. Хл1\КуЛОН (О. 61110 0,00.1 0,01 36000 0,10 0,001 3600 36 64710 61146

12. Боимуролоп 1Л. 105300 0,13 0,5') 36000 0,10 0,059 3600 2124 108900 107424

Жлмпяг Г»уПпчл - 0,22 1,00 36000 0,10 0,10 - - - -

зо

К - аъзолар гурухларига белгиланган коэффициент.

Аъзоларнннг дехкончилик маданияти билан куролланганлик дара-жасн ва бошка мезонлар асосида гурухларга булнниб, улар уртасида ер пайини таксимлаш жараёнида алохида коэффициентлардан фойдаланнш мумкин булади. Хар бир аъзога ажратиладиган ер панининг жисмоний микдорини аннклаш тартиби куйидагича: _ Убга

Ба= --

Еу55

бу ерда 5а - аъзога тугри келадиганжисмоний ер майдони, га.

Еубб - ажратилаётган ер участкасинннг уртача балл-боннтети.

Жадвал 8.

Ширкат хужаликларида аъзолар гурухлари уртасида ер участкала-рини таксимлаш тартиби (тавсия)

Гурух Айлан Бир Еир жнс- 1 аъзога турли снфатли ерллрдан ажратиш меъерла-

лар тириш шартлн МОН1Ш ри

коэф- аъзога аъзога

фн- тугри ажратпл- 30-40 40-50 50-60 60-70 70-S0 80-90 90-

циен- келган ган балл- 100

ти оалл-га га

I 0,5 169.73 84,87 2,42 1,89 1,54 1,31 1,13 1,0 0.S9

И 0,75 169,73 127,3 3,64 2,83 2,31 1,96 1,7 1,5 1,34

III 1,0 169,73 169,73 4.S5 3,77 3,09 2,61 2,26 2,0 1,79

IV 1,25 169.73 212,16 6,06 4,71 3,86 3,26 2,83 2,5 2,23

V 1,5 169.73 254,59 7,27 5,66 4,63 3,92 3,39 3.0 2.6S

Жамн X 169.73 169,73 4,85 3,77 3,09 2,61 2.26 2.0 1.79

Тадкнкот натижалари курсатмокдаки. турли гурухга кпрган аъзо-ларга бир хил гафатли ер участкаларидан ажратилган ер микдори уртасидаги фарк 3.0 бараварни, хужалик буйича уртача курсаткичларга нисба+ан эса 1,5 бараварни, бир гурухга кирган аъзолар уртасида ернинг сифати билан боглик равишда келиб чикаётган фарк 2,7 мартани ташкил килмокда.

21. Ернинг кийматини аниклашда, Кишлок хужалиги Вазнрлиги томонидан 10.01.1994 йилда тасднкланган сугориладиган ерларни бонп-тировкалаш услубида келтнрилган асосий кишлок хужалиги экинларп кадастр хосилдорлиги, пахта ва галла буйича уртача прейсткурант бахолари, бошка махсулотлар буйича бозор бахоларидан ■ хамда республика ер тузиш институти томонидан ишлаб чикилган ерни бахолаш услубиётндан фойдаланилади. Аъзога тегишли балл-гектарларни уртача бир балл-гектар кийматнга купайтириш билан аъзонинг ер пайи кинмати аникланади.

22. Хусусий мулкчиликка асосланган фермер хужалигининг макбул улчамларини аниклашда бир хужаликка тугри келадиган ер кжламасп-дан келиб чиккан холда куйидаги мезонлардан асос сифатида фойдаланнш тавсия этиладн:

а) Уз маблагларининг кенгайтирилган такрор ишлаб чикариш та-

мойиллари асосида фаолият курсатиши учун етарли булиши:

б) Аъзолар учун ушбу хужалик уларнинг асосий иш жойк ва онла даромадининг асосий кисми сифатида истеъмол саватчаспнинг копланишини таъминлаш;

в) Бнриктириб куйилган ер майдонларидан юкори самара билак фойдаланишни таъминланиши.

Фермер хужаликларининг макбул улчамларини аниклашда "нисбий иктисодий самарадорлик" услубидан фойдаланиш тавсия этилади. Юкоридагн мезонлардан келиб чиккан хол'да у куйидагича куринишга эга б^лади:

ФХд Пт

- X - X Рд —► 1Ш1Х

Истс Эм

бу ерда ФХд - фермер хужаликлари аъзоларинннг уртача онлик да-ромади, сум.

Истс - бир кишига тугри келадиган бир ойлик истеъмол саватчаси киймати, сум.

Пт - ишлаб чиарилган махсулотни сотишдан олинган пул тушу.мн:

Эм - экин майдони, га;

Рд- ^акикий рентабеллик даражаси, коэффициент.

Тармоклар узига хос хусусиятлари билан бир-биридан фаркланиши натижасида бир махсулот тури буйича аниманган макбул улчам бошка экин турига тугри келмайдн, ушбу холат хужаликлар фаолиятини бахолашда "киёсий бахолаш услуби"дан фойдаланишни зарур килпб куяди. Яъни:

ФХд Рд

- х - > 1,0

Истс Рдктич

бу ерда Рдктич - кенгайтирилган такрор ишлаб чикаришнн таъминловчи рентабеллик даражаси коэффициента.

Макбул улчамга чикиш асосан икки омил таъсирида амалга ошадн:

а) хосилдорлик даражасини ошириб бориш;

б) аъзога тугри келадиган ер юкламасини ошириб бориш.

Республикада фермер хужаликларининг макбул улчамлари ишлаб

чикилмаганлиги туфайли бир субъектга т^рри келадиган уртача ер юк-ламасидан келиб чиккан холда пахта хом-ашёси ишлаб чикаришга нхти-сослашган хужаликда 3 хил хосилдорлик вариантлари буйича нисбнй ва киёсий самарадорликни аннклаймиз.

а) нисбий:

25 ц/га: 1536,8 / 2600 : 819000 / 18 х 0,250 = 0,59 х 45500 х 0,250 = 6711,2 30 ц/га: 1888,0 / 2600 :982800 ЛБ х 0,283 = 0,72 х 54600 х 0,233 = 11126,2 35 ц/га: 269012600 :1146600 / 18 х 0,340 = 1,024 х 63700,0 х 0,340 = 22394,2

6) киёсий: (макбул рентабеллик меъёри 35,0% деб олинган). 25 ц/га: ' 1536,81 2600 : 0,250/0,35 = 0,59 х 0,714 = 0,42 < 1,0 30 ц/га: 1888,0/ 2600 : 0,28/0,35 = 0,72 х 0,80 = 0,57 < 1,0 35 ц/га: 2690/2600 :0,34/0,35= 1,034 х 0,971 = 1,04 > 1,0 0,42 < 0,57 < 1,04

Демак, 35,0 центнер хосилдорликда нисбий самарадорлик юкорн ва киёсий самарадорлик коэффициента бирдан катта булмокда, яъни ушбу хосилдорлик даражасида макбул улчам учун куйилган мезонлар талаби бажарилади.

23. Пахтачилик мажмуаси корхоналарида омиллардан фойдаланиш самарадорлиги ва банд ходимлар моддий манфаатдорлигини нисбий тенглаштириш, омиллар тацсимоти нисбатининг бузилишини ва капитал жамгарилишининг кумулятив хусусиятининг келиб чикишини олдини олишнинг ташкилнй омили сифатида тармо1иараро хужалик хисоби тамойиллари асосида худудий тармоютраро кооперация жараёнини амалга ошириш тавсия этилади. Тармоктараро хужалик хисобннинг мухим белгилари булиб куйидагилар хисобланади:

- мижозлар мажбуриятлари ва вазифалари, улар иктнсодпй манфа-атлари ва моддий жавобгарликларини узида акс эттирувчи узаро тузил-ган узок ва киска муддатли фьючерлик шартномалари:

- пировард махсулотда мижозларнинг тутган урни ва улушини хо-лисона бахолаш хамда даромадларнн адолатли таксимлаш;

- пировард махсулот ишлаб чикаришнинг барча боскичларини кам-раб олиш билан х_удудки узини узи маблаг билан таъминлаш тамойил-ларига утиб ишлаши учун асос яратиш;

- мижозларнинг узаР° манфаатдорлиги ва жавобгарлигини богликлигини таъминлаш;

- иктисодий жазо тадбирларини катъийлигини ошириш ва амалда ^уллаш;

- ишлаб чикаришнинг барча боскичларида бажариладиган ишлар ва мехнатнинг юкори сифатли булишлигини таъминлаш учун тарафлар-нинг узаро жавобгарлигини ошириш.

Агрофирма кошида пахтачилик мажмуаси корхоналарп фаолияти-ни мувофиклаштиришни 2-чизма асосида амалга ошириш зарур.

Агрофирма кошида ташкил килинган кенгашнинг асосий вазифа-ларидан бири мажмуа таркибига кирувчи хужалик хисобида фаолият юритувчи субъектлар уртасида пировард фойдани таксимлаш ва кайта таксимлаш тартибини ишлаб чикади ва белгилайди. Умумий фойдани таксимлаш ва кайта таксимлашни куйидаги усуллар ёрдамида амалга ошириш тавсия этилади:

а) Тарафларнинг узаро бир-бирига етказиб берадпган ярим тайёр товар махху.ютларнга макбул ва ил.мий жнхаТДин асосланган ички хисоб-китоб ёки шартномавий бахолар тизимини ишлаб чикиш;

б) Мажмуа таркибига кирган шериклар олган умумий фойдани уларнинг кушган улушларига мутаноснб равишда таксимлаш.

33

Чизма 2.

"Бешарнк" агрофирмаси ^оцшдаги пахтачштик мажмуаси тармоклари фаолиятини мувофиклаштиришнинг тахмииий чизмасн.

"Агрофирма" худудий-ташкилий хужалнк юритиш субъекта сифа-тида тайёр махсулотларга тулик эгалик килиш хамда таркибига кирган мажмуа корхоналари махсулотларига мустакил бахо белгилаш хукукларига эга булганда пировард фойдани таксимлаш ва кайта таксимлаш усулларининг биринчисидан фойдаланиш мумкнн. Илмий асосланган х.исоб-китоб ва шартномавий бахоларни белгилашда асос си-фатида куйидаги услубдан фойдаланиш тавсия этилади:

Бхк = Хт + Хт х Кфн.м

Буерда: .

Бхк - ички хисоб-китоб бахоси, сум

Хт - тармо:>лар буйича махсулот бйрлигига тугри келган ишлаб чикариш харажатлари, сум

Кфнм - маж.муа буйича уртача фонда нормаси крэффиииенти.

Хисоб-китоб бахоларини уРнатиш тармоклар хусусиятларини эътиборга олган холда бахо белгилашнинг ягона услубиётини куллаш оркали амалга оширилади. Кишлок хужалиги тармоги хусусиятларидан келиб чикиб унинг махсулотларига белгиланадиган хисоб-китоб ва шартномавий бахолар эгилувчан булиши лозим.

25. Агрофирмага уз махсулотларига тулик эгалик килиш хукуки берилмаса, мажмуа корхоналари фаолиятини унинг .кошида муво-фиклаштириш шароитида ишлаб чикаришнинг барча бутиндарининг пировард нат)гжалардан баравар манфаатдорлигини таъминлаш учун тайёр махсулотлар эвазига олинаётган даромадларни хар бир субъект-нинг умумий натижага кушган улуши нисбатида кайта таксимлаш усу-лидан фойдаланиш мумкин. Ушбу усулдан амалда фойдаланиш учун мажмуага кирувчи барча корхоналарни улар хохишнни хисобга олган холда агрофирмага бириктирпш муаммосини ха.л килиш лозим. Фойдани кайта таксимлашда куйидаги усуллардан фойдаланиш мумкин:

а) Ишлаб чикариш харажатларига мутаносиб равишда:

б) Жонли мехнат харажатларига мутаносиб равишда.

Узлаштирилган фойдани таксимлашда биринчи усулдан фойдаланиш ишлаб чикариш амалиётига харажатли механизмни жорий килиш билан баробардир. Ушбу камчиликларни бартараф этиш хамда тар-моклараро кам харажатли хужалик юритиш механизмини яратиш учун фойдани кайта таксимлашда мезон сифатида меъёрий мехнат харажатла-рилан фойдаланиш тавсия этилади. Мажмуа таркибига кирган корхона-лар уртасида олинган фойдани таксимлаш механизмн куйидагича:

<1>т = Фу х Сумхт

Бу ерда:

Фт - кайта таксимланган фонда, сум.

Фу - кайта таксимлашга йупалтирилган умумий фойда мнклори.

сум

Сумхт - мехнат харажатларида тармокнинг салмо™, коэффициент.

Жадвал 9.

Пахтачилнк мажмуаси корхоналари уртасида мехнат харажатлари нисбати ва фойдани кайта таксимлаш хисоб-китоби_

Салмоги, % 1 т. хом ашс хмеоонда олинглн фоПда-нинг таксимланишн. с\м

Тармомар Мехнат харажатлари буйича Моддий пул харажатлари буиича хакикатда Ишлаб чикариш харажат-ларига нисба-тан Таклнф килинаёт-ган

1. Пахтачилик 43,9 41,9 .- 2797,65 2931.19

2. Пахта саноат сотиш 2,3 3,0 273,76 200.31 1S6.96

З.Тукимачилик саноатн 37,2 31,6 1275,3 2109,93 24S3.S4

4. Енпш саноат 14,5 19,9 4333,36 1328,72 96S.16

5. Махаллин саноат 1,0 2,3 514,13 153,57 66,77

6. Ёг-мой тамаки саноат 0,6 13 280,43 86,S 40,06

ЖАМИ 100,0 100,0 6676,98 6676,98 6676,98

Тадкикот натижалари курсатмокдаки, шаклланган хужалнк юрн-тиш тизими ишдаб чикаришки ривожлантиришни, таркибий кайта куришни ва мехнат унумдорлигини оширишни рагбатлантнрмайди, ха-ражатли хусусиятга эга, ишлаб чикарувчиларни пахта хом ашёснни етиштиришни купайтиришга, кайта ишловчн корхоналарни эса чикимсиз технологияларни куллашга кизиктира олмайди. Юкоридагиларни келтн-риб чикарувчи сабаблар булиб куйидагилар хисобланади: оралик мн-жозлар уртасида ишлаб чикариш ва пировард махсулотнн истеъмолчи-ларга етказнб бериш натижаларндан иктисодий манфаатнпнг ягона эмаслиги; режалаштириш ва бошкарувда тармогий асоснинг устунлигн-ни мажмуа сохалари ва тармокларн уртасидаги алокаларнинг издан чикиши ва иктисодий номутаносибликларнинг келиб чикишига олиб келганлиги; тармо(аараро товар айирбошлашда эквнвалентликнинг бу-зилиши; тадбиркорлик ва танловдаги эркинликни инкор этилиши: ракобатнинг йуклиги, талаб ва таклифнинг мое келиши конунининг инкор этилиши; моддий манфаатдорликни топширикларнинг бажарилиш даражаси билан боглаб куйилганлиги: иктисодий рагбатлантирнш. мо-лия-кредит тнзимидаги ва бошка камчиликлар.

26. Бозор иктисодиётига утиш мажмуада бахо белгилашнинг янги концепциясини яратишни талаб килиб, унинг асосий тамойидлари булиб куйидагилар хисобланади: пировард махсулот ишлаб чикаришнинг бар-ча боскичларида такрор ишлаб чикариш учун баркарор ва нисбий тенг-лаштирилган шароит яратишга каратилган сотиб олиш. улгуржи ва ча-кана бахоларнинг макбуллаштирилган тизимини яратиш: мажмуа тар-моктари оралик махсулотларига бахо белгилашнинг ягона услубий асо-сига утиш; барча бахо турларини иктисодий асосланганлигинн ошнрищ ва уларнинг юкори сифатли ракобатбардош махсулотлар ишлаб чикаришдаги моддий рагбатлантирувчи ролини мустахкамлаш: эркин бахо белгилаш билан давлат томонидан тартибга солишни макбул уз-вийлигига эришиш.

Чизма 3.

Экспорт килинадиган товарларни ишлаб чикарувчиларнп соликка тортиш механизми.

пахта бахоси

Рд^

Рр

миадори

Пахта хом ашёсига булган тулик давлат монополияси шароитида белгилаб куйилган бахо (Рр) даражасида пахта толасини сотиб олишни ташкил килиб хукумат а+в+с куламида фойда олиш имкониятига эга булади. Уз навбатида товар ишлаб чикарувчилар ана шу улчамдаги кушимча даромадлардан (содик объекта сифатида) мах.рум булади. Бун-дай шароитда умуман жамият курган зарар ё кулами билан улчанади.

27. Рарб иктисодчилари фикрича номинал химоя коэффиииентла-ридан келиб чикио ишлаб чикарувчиларга нисбатан юритилаётган сиё-сатнн уч турини ажратиш мумкин:

НХК>1:2 - махаллий ишлаб чикарувчиларнп химоя кнлишга каратнлгаи сиёсат;

0,8<НХК<1.2 - мах_аллий ишлаб чикарувчилар манфаатига нисбатан нейтрал (аралашмаслик) ёкн аралаш сиёсат юритиш (бозор иктисодиётини шаклланиши шароитида);

Н)^К< 0,8 - ма.халлий ишлаб чикарувчиларнп солик солишнинг асосий объектига айлантиришга каратилган сиёсат.

Мамлакатимпзда пахтачилик тармоги махсулотларига бах.о белги-лаш тизимини бозор иктисоднёти талабларига мослаш буйича олиб бо-рилаётган сиёсат боскичма-боскич хусусиятга эга булиб. у икки хил. яъни давлат буюртмасидан боскичма-боскич воз кечиш ва давлат буюртмаси буйича сотиб олинаётган хом ашё бахосини боскичма-боскич дунё бозори бахоларига якинлаштириб бориш йуналишларида олиб борилмокда.

28. Кишлок хужалиги ва саноат мах;сулотлари бахолари мутаносиблиги тамойилининг бузнлиши маълум субъектив сабаблар натижаси хисобланяб, окибатда зарарли ижтимонй-пктисодий натижаларни келтнриб чикаради (чизма 4).

Ана шундап узаро занжнрсимон богланиш хусусиятига эга булган муаммоларни олднни олиш буйича иктисодчи олимлар уртаспда турлмчл ёндашишлар мавжуддир. Ушбу муаммо буйича тадкикрт олиб бораётган олимларни учта гурухга ажратиш мумкин:

\ ои /

а ^В^Ч^ с у'

\ /

е f

Чнзма 4.

^ишло^хужалиги ма^сулотларнга нисбатан ба^о мутаносиблнги тамойилннн бузилишинингсабабларнва ижтимомЛ-нктнсодиГюкнбатларинингзанжнрсимон

богликлмги

— кишлок хужалиги тар.могининг хусусиятларини эътиборга олган холда индивидуал харажатларнннг копланишини таъхшнловчи худудий ва минтакавий бахо белгилаш тизимига утиш;

— кишлок хужалиги махсулотларига тула эркин ва шартномавий бахо белгилаш тизимига утиш;

— кишлок хужалиги-махсулоТларини сотиб олишни жахон бозори бахолари даражасида амалга ошириш.

Биринчи гурухга кирувчи олямлар нуктаи назари тулик харажатли асосга курилган булиб мамлакатда! шакдланаётган бозор иктисодиётининг мохиятига мое тушмайди. Бундай тамойил асосида бахо белгилаш тязими ишлаб чикарувчилар иктисодий шароитларинп сунъий тенглаштиршпга каратилган булиб иктисодий самарадорлпк танлови нуктаи назаридан субъектлар иктисодий зркинлигн тула амалда таъминланган эволюцион ривожланиш шароитида шаклланиши лозим булган хамда дуне амалиётида кенг таркалган «х.удудий-минтакавий ия-тисослаштириш»ни инкор этади хамда улар таклифи, мавжуд иктисодий омиллардан тархок холда ва самарасиз фойдаланишга каратилган хужалик юритиш механизмидан воз кечишга карши булиб, маъмурпй-буйрукбозлик иктисодиёти талабларига мое тушади.

Иккинчи ва учинчи гурухга кирувчи олимларнинг таклифлари бозор иктисодиёти талабларига мое тушеада, лекин халк хужалиги тар-мокларининг турли бозор шароитларида фаолият курсатишини эътибор-,га оладиган булсак. ушбу тамойиллардан фойдаланишда кишлок хужалиги тармогини куллаб кувватлашга каратилган маълум чекланиш-лар булишлиги талаб килинади.

Юкорида таъкидлаб утилган холатларни эътиборга олган холда ва килннган тахлил натижалари асосида хулоса киладиган булсак, бахо белгилашда босшчма боскич жахон бозори бахоларидан келиб чикиб белгиланадиган эркин ва келишилган бахо тизимига утиш макбул хисобланади. Ушбу бахо балгилаш тизимини жорий килишдан кузланган пировард максадга эришиш "Республика монополияга карши кураш кумитаси"га юкланган куйидаги вазифаларни ампий бажарилишн би-лан таъминланади.

а) Монопол ва ' монопсон бозор шароитларида фаолият курсатаётган тармоклар корхоналарини узларининг фойдалилик дара-жасини асоссиз ошириб боришларини назорат килиш ва олдини олиш:

б) Турли бозор шароитларида фаолият курсатувчи тармоклар махсулотлари бахоларининг усиш нисбатларини кузатиб бориш асосида уларнинг дунё бозорида шаклланаётган нисбатлар билан мутаносибли-гини таъминлаш.

Бозор иктисодиётига утиш шароптида кишлок хужалигига устивор тармок сифатида каралар экан. бахо белгилаш тизимини куйидаги та-мойиллар асосида шакллантирнш зарурнй шарт килиб белппанншн лозим:

— кишлок хужалиги махсулотлари истеъмол киммати (ахамияти) дан келиб чикиб, уларга белгюанадиган эркин. келишнлган ва прейскурант бахоларнинг окилона нисбатини таъминлаш;

— талаб ватаклифдан келиб чиккан холда, жорнй ишлаб чикариш харажатларини коплаш ва кенгайтирнлган такрор ишлаб чикариш им-кониятларини таъминловчи остонавий бахоларни аниклаш ва белгилаш:

— республикада кишлок хужалиги махсулогларининг ягона бозо-рини ташкил килиш асосида талаб ва таклиф мувозанатига эришиш:

— махсулот таннархи ва унумсиз харажатларнн мумкин кадар кискартиришга каратилган тадбирлар ишлаб чикишни рагбатлантириш:

— тармогаараро товар айланмасида бахо мутаносиблигига эришиш оркали мувозанатли товар алмашишни ташкил этиш.

29. И^тисодиёт субъектлари билан давлат ва махаллий хокимият уртасидаги муносабатларни тартибга солиш воситаси хисобланган солик тизими соддалаштиришни талаб килади. Тади!кот натижалари курсатмо^аки умумий хисобланган соликлар таркибида туланмаган. кисмининг мутлок ва нисбий усиши кузатилмокда. Яъни. 1995 йилда хисобланган соликларнинг бб,9%и давлат ва махаллий бюджетларга узлаштирилгани холда, бу салмок 1996 йилга келиб 39.3% га тушио колган. Яна бир муаммо, соликларни уз вакгида тула.\(аслик окибатида кишлок хужалиги корхоналарига туширилган иктисодий санкциялар 1996 йилда товар ишлаб чи^арувчилар кредиторлик карзларини оширган ва хисобланган умумий соликлар таркибида 10,5% салмокка эга булган.

Бозор тизимига утиш шароитида солик тизими кишлок хужалигидаги кз'йидаги холатларни эътиборга олган холда соддалаштирилиши ва такомиллаштирилиши лозим:

— катъий ставкалар буйича бир марта туланадиган ягона солик тизимини жорий килиш;

— нокулай табиий шароитга эга булган хужаликларда ишлаб чикариш ва ижтимоий сохани куллаб кувватлаш;

— бозор талабларига мое янги хужал!1к юритиш шаклларнни ташкил килишни рагбатлантириш;

— ишлаб чикариш таркибини узгартиришни рагбатлантириш:

— ишчи кучининг тармоклараро окимини таъминлаш;

— аграр саноат мажмуаси ривожтанишига сарфланаётган капитал маблаглар кумулятив хусусиятининг келиб чикишига йул куймаслик .

30. Бозор иктисодиёти шароитида аграр сиёсатнинг дастакларидан хисобланган аграр сугурта, биринчидан. кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчиларини хар хил тавакк-алчилик натижаларидан химоя килиш. иккинчидан, мамлакат аграр сохаси баркарорлигинп таъминлаш ва ишончли экспорт имкониятларини яратиш кафолати сифатида юзага чикиши лозим. Сугурта ставкаларини табакалаштириш ва белгилашда асосий иккита омил, яъни

а) ернинг сифати (балл бонитети)

б) худуднинг кейинги 3-5 йилда сув билан таъминланганлик дара-жаси эътиборга олиниб, имкон даражасида энг паст ставкалардан фой-даланиш максадга мувофикдир.

Тадкикот натижалари асосида куйвдаги хулосага келиш мумкнн кишлок хужалиги ва тармок махсулотини тайёрлаш, кайта ишлаш ва ис теъмолчиларга тайёр махсулот курннишида етказиб бериш била> шугулланаётган корхона ва ташкнлотларда такрор ишлаб чнкариш ша роитларини нисбий тенглаштиришнннг иктисодий воситаларида! мукобиллик асосида фойдаланиш асоснда тармоиараро махсулот айир бошлаш эквивалентлигини таъмннлаш бозор икгисодиёти шароитид; махсулот ишлаб чикариш микдорларини купайтнриб боришнинг эн: асосий ва бошка мукобил ечими бул.маган йулдир.

Хулоса ва таклифлар

Пахтачилик мажмуини ва унинг таркибига кирувчи тармокла] уртасидаги иктисодий муносабатлар тизимини ислох килиш асосид тармоюгараро иктисодий мутаноснблик муаммоларнни хал кплн1 буйича олиб борилган тадкикотлар куйидаги хулосаларга келиш в таклифлар ишлао чикиш имконини берди:

1. Маъмурий буйрукбозлик тизимидан бозор иктисодиётига утш максад булмасдан. балки ижтимоий йунаттирилган икгисодни шаклла> тиришнинг, яъни инсон моддий ва маънавий эхтиёжларини етарли дар; жада кондиришнинг, воситаси сифатида каралиши лозим. Иктисодиёт баркарорлаштириш дастурининг асосий таркнбий кисмлар хисобланган, иетисодий ислохотлар натижасида, бозор инфратизилм; сини яратиш, потенциал мавжуд бозор субъектлариини мулк эгалариг айлантириш иктисодиётда бораётган узилиш жараёнини тухтатиш имк! ниятини яратади. лекин уни таназзул холатидан олиб чикиб кета олма! ди. Таназзул холатидан чикиш, уни келтириб чикарувчи дастлабки саб би ва илдизи будган иктисодиётда таркиб топтан тармооар уртасида! номутаносибликни тугатишни талаб килиб, мамлакатда тармокларь таркибий жихатдан кайта куришнинг асоси сифатида махаллий бозорд ги талаб ва таклиф уртасидаги зарур мутаносибликни урнатиш тамойи; олиниши лозим.

2. Макроик™исодий са.марадорлик — бозор икисодиёти шароити, халк хужалиги тар.чкжтарининг ягона максадга йуналтирилганлиг иктисоднинг кенг камровли ривожланишини таъминлаш заруриятид; келиб чиккан булиб, у алохида тармок, корхона ва махсулотларнинг с марадорлигини жамият микиёсида иктисодий усиш концепцияси: амалда таъминлаш нуктаи назаридан бахолаш воситаси хисоблана; Халк хужалиги (макроиктнсодий) рентабеллигн курсаткичларини амал ётда куллаш «минтакавий ихтисослаштириш» масалаларини окилона х килиш ва кишлок хужалиги махсулотларига бахо белгилаш тизими такомиллаштириш асосида бозор нктисодиёти талабларига мослаш и кониятини яратади. Пахтачилик тармога фаолиятнга макроиктисод

бахо беришда фойдаланиладиган яратилган соф даромадни уз жойида хисобга олиш буйича тад^икотлар натижалари буйича мехнат харажат-ларига мутаносиб равишда таксимланган соф даромад 1996 йил маълу-мотлари буйича 1 тонна пахта хом ашёси хисобида 4594.94 сумга, бюджет маблаглари хисобига копланган ишлаб чикариш инфратизилмаси харажатлари 164,22 сумга тенг булган. Мажмуага ки-рувчи корхоналар маълумотлари асосида олнб борилган тадкикот натижалари буйича пахта хом ашёси ишлаб чикарувчи кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари микроиктисодий зарарлилиги даражасн 0,9%ни ташкил килган холда, макроиетисодий рентабеллиги 22,4%га тенг булиши уни давлатнинг мсрказлашган соф даромадини шаклланн-шида иштирок этувчи тармов; эканлнгини курсатади.

3. Тадкикотлар натижалари курсатишича, даромадда барча турда-ги солик ва унга тенглаштирилган туловлар салмоги 25% гача булганда кенгайтирилган такрор ишлаб чикариш, 25% дан 50%гача булганда ишлаб чикаришни оддий такрор ишлаб чикариш куринишнда юритиш мум-кин, 50%дан ортик булса корхоналар молиявий жихатдан кучснз. айрим холатларда тулов кобилиятларини йукотган субъектларга айланадилар. Ана шундай салбий холатларни келиб чикишини олдини олиш, ишлаб чикарувчиларни фаолият куламини кенгайтириб боришдан манфаатдор-лигини ошириш максадида ва кишлок хужалиги тармоги хусусиятларини эътиборга олган холда солик тизимининг имтиёзли хусусияти куйидаги йуналишларда олиб борилиши лозим:

— катъий ставкалар буйича бир марта туланадиган ягона солик тизимини жорий килиш;

— хужаликларнинг кайта ишловчи корхоналарни молиялашти-ришга, камёб Махсулотларни ишлаб чикариш буйича тадбирларга. ил-мий техника ютукларини жорий этишга йуналтирилган маблагларни солик объектидан чикариш;

— фермер хужаликларининг ишлаб чикаришни ривожлантиришга йуналтирган маблагларини соликка тортмаслик;

— кишлок хужалиги корхоналарининг утган йилларга нисбатан усган махсулот кийматини пасайиб борувчи ставкалар буйича имтиёзли соликка тортиш.

Уз навбатида солик тизими кишлок хужалигидаги куйидаги холатларни эътиборга олган холда табакалашган хусусиятга эга булиши лозим:

— нокулай табиий шароитларда жойлашган хужаликларда ишлаб чикариш ва ижтимоий сохани куллаб-кувватлаш:

— бозор талабларига мое янги хужхтик юритиш шаклларини ташкил килишни рагбатлантирнш;

— ишлаб чикариш таркибини узгартнришни рагбатлантирнш;

— ишчи кучини тармоклараро окимини таъминлаш;

— АСМни ривожлантиришга сарфланаётган капитал маблаглар кумулятив хусусиятининг келиб чикишига йул куймаслик.

4. Пахтачилик мажмуасини таркибий тузилишини мамлакат-лараро тахлили маълумотларидан келиб чикиб, мамлакатда молиявий баркарорлик ва ахолини бандлик даражаси буйича мавжуд муаммоларни хал килиш ишлаб чикарилаётган пахта толасида ички (махаллий) ис-теъмол улушинп ошириб боришнц талаб кил ад и. Пахта толаспни хом ашё куринишида экспорт килиш й^налишида мажмуани шакллантириш мамлакат иктисодиётини жахон бозори конъюктурасига богоик равишда нобаркарор ривожланишига олиб келади. Мамлакат пахтачилик маж-муаси таркибий тузилишини, паст даражада ва индустриал ривожланган давлатлар эмас, балки ривожланаётган мамлакатлар амалиётидан келиб чикиб шакллантириш ижтимоий-иктисодий жихатдан максадга муво-фикдир. Пахтачилик мажмуасини чукур кайта ишлаш салмогини ошириб бориш асосида ислох килиш мамлакат иктисоднётинн баркарорлаштириш ва мехнат ресурслари бандлиги даражасини ошириш шартидир. Пахта толаси экспорта таркибида МДХ мамлакатлар сал-могининг 43,7% Дан 7,9% гача камайиши ва уларга сотилаётган пахта толаси бахосининг боскичма-боскич жахон бозори бахоларига тенглаш-тирилиб борилиши (1,0:0,33 дан 1,0:0,88 гача), бозорларнинг нисбий узлаштирилганлиги ва хом ашёни ташиш харажатларп мезонлардан келиб чикиб келгусида мижоз танлашда хар иккала гурухга кирувчи мам-лакатларга ягона ёндашиш булишлиги тола экспорта самарадорлигини кутариш имкониятини яратади.

5. Иктисодиётни ислох килиш шароитида кишлок хужалигига ус-тивор тармок сифатида каралар экан, бахо белгилаш тизнмида куйпдагн тамойиллар асос сифатида кара.лиши лозим.

— кишлок хужалиги махсулотлари истеъмол киммати (аха-мияти)дан келиб чикиб уларга белгиладиган эркин, келишилган ва прейскурант бахоаларнинг окилона нисбатини таъминлаш;

— талаб ва таклифдан келиб чикиб жорий ишлаб чикариш хара-жатларини коплаш ва кенгайтирилган такрор ишлаб чикариш имкони-ятларини таъминловчи остонавий бахоларни аниюаш ва белгилаш:

— республнкада кишлок хужалиги махсулотларининг ягона бозо-рини ташкил килиш асосида талаб ва таклиф мувозанатига эришиш;

— махсулот таннархи ва унумсиз харажатларни мумкин кадар кискартиришга каратилгантадбирлар ишлаб чикишни рагбатлантириш.

6. Пахта хом ашгснни тайёрлаш тизимини ислох килиш куйидаги икки хил ёндашиш оркали амалга оширилиши лозим:

— белгиланган махсулотни ишлаб чикариш буйича топширик кандай бажарилишидан ка-тъий наздр «давлат буюртмаси» дан ортикча етказиб берилгак махсулотларни хужаликлар ихтигрида эркин тасарруф килиш учун колдиришнинг табакалаштирилган усулидан фойдаланиш:

— тайёрлоз ташкилотлари билан махсулот етказиб бериш буйича контракция шартномалари тузишда хукукий шахе сифатида катнашаётган кишлок хужалиги корхоналари ички булинма.ларн ходим-ларининг моддий манфаатдорлигини уз фаолияти якунлари билан

Soniam учун уларнннг тугридан-тугри ёки уч томонлама (тайёрлов гашкилоти-хужалик-ички булинма) шартнома-контрактация тузиш шалиётига утиш.

7. Ички булинмаларда топширикларнинг бажарилпши даража-:ини асослилигига эришиш ички режалаштириш механизмини нкти-:одий омилларнинг сифати билан ботик равишда такомиллаштиришни галаб килади. Бир хил ихтисосли ички булинмалар уртасида <осилдорлик курсаткичини таба^алаштиришда бирламчи ашё сифатида злинган еркинг балл бонитета ва булинманинг кейинги 3 йилда меъёрга -шсбатан сув билан таъминланганлик даражаси курсаткичлари асосида шикланган шартли балл гектардан фойдаланиш тавсия килинади. >Сисоб-китоб натижалари буйича омиллар сифати натижаси уларок. /ртача бир жисмоний гектарга тугри келадиган шартли балл-гектар сурсаткичи 48,5 дан 59,0гача булиб, хужалик буйича уртача хосилдорлик 30,0 ц/гани ташкил килгани хрлда, ички булинмалар уртасида 26.7 д/гадан 32,5 ц/гагача ораликда ёки 1,0:1,22 нисбатда асосли табакаланиш <елиб чиккан.

8. Янгидан шаклланаётган ЁТ^Ж, пайчилик жамиятлари ва шшлок хужалиги ширкатлари макоми ва улар аъзоларинпнг <укукларини бозор шароитида амал киладиган хиссадорлик жамнятлари лакомлари билан тенглаштириш, ижти.моий адолат нуктаи назарндан п>золар уртасида пай жамгармасини таксимлашда кушимча шартларсиз 5арча аъзоларга ягона мезон асосида таксимлаш механизмидан фоида-1аниш максадга мувофик. Мулкий пай таксимотида ушбу усулдан фой-1аланиш "Мулкий пайни яратиш, таксимлаш ва дивиденд тулаш тартибн гугрисида"ги низомнинг "мулкий пайни сотиш, сотиб олиш ва меросга <олдириш тартиби" бандики амалий бажарилиши учун асос яратади. Лшлаб чикариш натижаларидан бевосита ишловчи аъзолар моддий ланфаатдорлигини таъминлаш учун дивиденд фондини табакалаштирпш гавсия этилади.

9. ЁТХЖ, пайчилик жамияти ва кишлок хужалиги ширкатларида. Зиринчидан, аъзолар улуши кириш бадалари эвазига эмас. мавжуд мол-лулкни таксимлаш хисобига шаклланганлиги; иккинчидан, бир хил гаксимот шароитида маъмурий буйрукбозлпк иктисодиёти шароитида 1малда б^/лган даромадларни сунъий тенглаштириш ва даромадларни лехнат натижаларига эмас, мехнат харажатларига кура таксимлаш та-.юйилларини сакланиб колиши каби холатларни келиб чикишини эъти-зорга олган холда, ишловчи аъзолар уртасида дивиденд таксимотида 1КТИС0ДИЙ омиллардан фойдаланиш даражаси курсаткичларпдан келиб жкиб аникланган тутриловчи коэффиииентлар ёрдамида та-Закалаштириш усулидан фойдаланиш бозор иктисодиётинпнг "ишлаб ron ва фойдалан" тамойилини амалиётга жорий этиш жараёнини тез-тштиради. Ернинг сифати курсаткичлари уртасидаги фарк 17.4%гатеиг эулган икки булинмада ердан фойдаланиш самарадорлиги сурсаткичлари уртасидаги фарк 3.7 мартани, моддий пул ресурсларининг

^айтими курсатюгчлари уртасндаги фарк 4,2 мартами ташкил шиши, ёки ернинг сифати ва омидларидан фойдаланиш самарадорлиги курсаткичлари уртасидати фарк нисбати мое равишда 1,0:2,9 вг 1,0:3,58ни ташкил килиши дивиденд фонди таксимотида та бакалаштириш зарурин шарт эканлитини курсатади. Таклиф килаётга^ механизм буйича табакалаштирнш натиж&сида хужалик куйи бутинпда 1 сумлик мулкий паига таксимланган дивиденд микдорида фарк 2.2 марта ни, урта бугин булинмаларда 1.32 мартани ташкил килган.

10. ЁТХЖ, пайчилик жамиятлари ва кишлок хужалиги ширкат ларида мулкий пай жамгармаск усган кисмини таксимлашда куйнлап механизмдан фойдаланиш тавсия этилади:

— фаолиятини зарар билан якунлаган ички булинмаларда бан; аъзоларни пай жамгармасининг усган кисмига даъвогарлик хукукини бе кор килиш;

— фаолиятини фойда билан якунлаган булинмалар аъзолар1 уртасида мулкий жамгарманинг усган кисмини таксимлашда экин май донлари ёки моддий пул харажатлари бирлиги хисобида олинган фойд; курсаткичи асосида аниюанган табакалаштирилган коэффициентларда) фойдаланиш лозим. Барча аъзоларга баравар таксимлаш шароитид уртача бир кишига 3600 сумдан мулкий пайнинг усган кисми тугри кел гани холда, таклиф килинаётган усулда таксимланганда 12 аъзодан 3 та си умуман ушоу кушимча мулкий улушдан махум булмокда. бошка аъзс ларнинг мулкий пайнинг усган кисмидаги улуши 36 сумдан 1324 сумгача оралиада булиб. бу натижа келгуси ишлаб чикариш боскичид аъзолар моддий манфаатдорлигига бевоситатаъсир курсатади.

11. Кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш жараёнид бевосита иштирок этаётган аъзоларнинг ердан фойдаланиш самарадо; лишни ошириб боришдан моддий манфаатдорлигини таъминлаш в кишлок хужалиги ерларининг асосий кисмини иктисодий фаолият ж; раёнида билвосита катнашувчи жамият аъзолари кулига утиб кетиип нинг олдини олиш шарти ер пайларига даъвогарлик хукукини факатгин жамият аъзолари булган, бевосита кишлок хужалиги ишлаб чикарш жараёнида иштирок этаётган ва Узбекистан Республикаси Конститутш: сида белгилаб куйилган мехнат килиш кобилияти ёшидаги фукаро.и учунгина жорий килиниши талаб килинади. Бевосита ишловчи аъзолк уртасида ер пайини адолатли таксимлашда: биринчидан, хужалик буйт жами балл гектар аникланади; иккинчидан, уртача шартли бир аъзо) тугри келган балл гектар хисоблаб топилади; учинчидан, аъзога ажрат! лаётган ер участкаси сифатидан келиб чикио унинг жисмоний микдор белгиланади.

12. Кишлок хужалигида мулкий асоси жихатдан олдингиларид; фарк килувчи хужалик юритиш шаклларининг макбул улчамлариь аниклашда куйидап: мезсп.тардан фойдаланиш талаб кклннадн.

— уз маблагларининг кенгайтирилган такрор ишлаб чикариш т мойиллари асосида фаолият курсатиш учун'етарли булиши:

— хужалик аъзолари учун у шоу ташкилий булинма уларнинг асо-сий иш жойи ва оила даромадининг асосий кисми сифатида истеъмол са-ватчасини копланишини таъминлаши;

— бириктириб куйилган ер майдонларидан юкори самара бнлан фойдаланишни таъминланиши.

Хужалик юритиш булинмасининг макбул улчамларини аниклашда "нисбий иктисодий самарадорлик" ва "киёсий бахолаш" услублари услу-бий асос сифатида хизмат килади. Оилавий асосда ташкил килннган иш-лаб чикариш булинмасида бириктириб куйилган ер майдонлари юкла-маси оилага 18 га.ни ташкил килганда, пахтачиликда хосилдорлик 35.0 ц/га.дан юкори булган шароитда хужалик улчамини макбул деб кабул килиш мумкин булади.

13. Пахтачилик маж.муаси таркибига кирган тармоклар иктисодий самарадорлиги ва уларда банд булган ходимлар моддий ман-фаатдорлигини нисбий тенглаштиришнинг ташкилий омили булиб — тармоклараро хужалик хисоби тамойилларини куллаб худудий'асосда. улар фаолиятини мувофикташтириш хисобланади. Тармоклараро хужалик хисобининг мухим белгилари куйидагилардир:

— мижозлар мажбуриятлари ва вазифалари, уларнинг иктисодий манфаатлари ва моддий жавобгарликларини узида акс эттирувчи худудий асосда тузилган фьючерлик шартномалари;

— пировард махсулотда мижозларнинг тутган урни ва улушинн холисона бахолаш хамда даромадларни 'адолатли таксимлаш:

— хужалик хисоби талабларига мое тушувчи пировард махсулот ишлаб чикаришнинг барча боскичларини камраб олиш бнлан худудни узини-узи маблаг билан таъминлаш тамойилларига утиб ишлаш учун асос яратиш:

— мижозларнинг узаро манфаатдорлиги ва жавобгарлигини бог-ликлигини таъминлаш;

— иктисодий жазо тадбирларини катъийлигини ошириш ва амалда куллаш;

— ишлаб чикаришнинг барча боскичларида бажариладиган ишлар ва мехнатнинг юкори сифатли будишлигини таъминлаш учун тарафлар-нинг узаро жавобгарлигини ошириш.

14. Пахтачилик мажмуаси корхоналари фаолиятини мувофик-лаштирнш ва иштирокчилар моддий манфаатдорлигини нисбий тенг-лаштириш агрофирма негизида ташкил килинган рахбарлар кенгаши-нинг вазифаси хисобланиб. ушбу масалани х;ал килиш бозор субъектлари уртасида мажмуа буйича олинган фойдани таксимлаш ва канта таксимлаш тартиби ва тамойилларида уз аксини топади. Умумий фойдани таксимлаш ва кайта таксимлаш икки хил усул билан алцпга оширнла-ди:

— тарафларнинг ^заро бир-бирига етказиб берадиган ярим тайёр товар махсулотларига макбул ва илмий жихатдан асосланган ички хисоб китоб ёки шартномавий бахолар тизимини ишлаб чикиш;

4 6

— мажмуа таркибига кирган шериклар олган умумнй фойдани уларнинг кушган улушларига мутаносиб тарзда таксимлаш.

Пировард махулотлар хисобига олинган молиявий натижани таксимлаш мезони сифатида махсулот бирлиги хисобида сарфланган меъёрий мех.нат харажатларини олиш, хисоб-китоб ва адолат нуктан на-заридан устунликка эга. Ушбу усул ёрдамида канта таксимлаш натижа-сида кишлок хужалиги товар ишлаб чикарувчилари амалдаги хужалик механизми шароитида хар бир тонна хом аше хисобида 166,44 сум зарар олгани холда кайта таксимлаш натижасида ана шу микдордаги махсулотдан 2764,75 сум фонда олишига эришилади.

Диссертация ншшншг асосин мазмуич муаллифшшг куГшдаги илмнй ншлари ва ма^олаларида уз аксшш топгам:

1. Юсупов Э.Ж. Бозор иктисодиёти шароитида ишлаб чикаришни ташкил килиш ва тадбиркорлик асослари. Тошкент, 1994 - 10 б.

2. Юсупов Э.Ж. Бозорни урганиш ва бизнес режасини тузиш. Тошкент, 1994-22 б.

3. Юсупов Э.Ж. Аграр сиёсатдаги муаммолар II «Иктисод ва хисобот» N 5, 1996 - 36-37 б.(хаммуаллифликда)

4. Юсупов Э.Ж. Арендный подряд и его проблемы // «Сельское хозяйство Узбекистана» N7.1990 - 47-48 б.

5. Юсупов Э.Ж. Бош мезон самара // «Хаёт ва иктисод» N6 1991 -34-35 б.

6. Юсупов Э.Ж. Вникая в нужды села II «Сельское хозяйство Узбекистана» N11, 1990-56-58 б.

7. Юсупов Э.Ж. Вопросы народнохозяйственный рентабельности и ценообразования II В сборнике НПК по ресурсосберегающему механизму хозяйствования. Кишинев, 19S8 - 403-404 б.

8.Юсупов Э.Ж. Гарантии подряда II «Сельское хозяйство Узбекистана» N 10 , 1990 г. - 53-55 б.

9. Юсупов Э.Ж. Главная цель подряда // «Жизнь и экономика» N 3. 1992 г.-27-28 б.

10. Юсупов Э.Ж. Жумхурият тула хужалик хисобига ута оладнми? //«Хаёт ва иктисод»N3, 1990-58-61 б.

11. Юсупов Э.Ж. Ижара : Бу утмишми ёки келажак? II «Хаёт ва иктисод» N 1,1992 - 16-22 б.

12. Юсупов Э.Ж. Интенсивлаштиришнинг иктисодий омиллари // «Иктисод ва хисобот» N 1-2,1995 - 10-11 б.

13. Юсупов Э.Ж. Кому нужен горожанин в поле? // «Экономика и жизнь» N3, 1990- 62-65 6.

14. Юсупов Э.Ж. Концентрация производства и проблемы социального переустройства села II Труды САНИИЭСХ N37 Тошкент. 1990- 138-144 6.

15. Юсупов Э.Ж. Не превратить в «компанию» // «Жизнь и экономика» N 4,1992 - 69-70 б.

16. Юсупов Э.Ж. О взаимосвязи производительности труда и рентабельности хлопководства// Труды САНИИЭСХ N28 Тошкёнт. 1986 - 49-54 б.

17. Юсупов Э.Ж. Обеспеченность техникой: как ей быть? // «Механизация хлопководства» N6, 1990 - 24-25 б.

18. Юсупов Э.Ж. Отказ от привлеченных: Как его обеспечить // «Хлопок» N2,1990 - 6-9 б.

19. Юсупов Э.Ж. Перевод агропромышленного комплекса (АПК) на рыночные отношения II В книге: «Актуальные проблемы экономики Узбекистана переходного периода» Тошкент: 1996 - 97-105 б. (хаммуаллифликда)

20. Юсупов Э.Ж. Принцип хозяйственного расчета в колхозах нарушились: Почему // «Экономика и жизнь» N4,1989 - 49-51 б.

21. Юсупов Э.Ж. Повышение эффективности использования ресурсов и новая система налогооблажения // Труды САНИИЭСХ N36 Тошкент, 1989 - 168-176 6.

22. Юсупов Э.Ж. Производственный потенциал: как его оценить? II «Хлопок» N4,1990 - 12-14 б.

23. Юсупов Э.Ж. Резервы решения продовольственной проблемы II «Сельское хозяйство Узбекистана» N3, 1991 -40-41 б.

24. Юсупов Э.Ж. Свободный рынок или государственная поддержка II «Экономика и статистика» N9, 1993 - 36-37 б

25. Юсупов Э.Ж. Совершенствование хозяйственного механизма в условиях орошаемого земледелия II Тез. док. НПК «Повышении роли молодых ученых и специалистов в совершенствовании механизма хозяйствования» вып. N4. Одесса, 1988 -371-372 б.

26. Юсупов Э.Ж. Совершенствование хозяйственного механизма в хлопкосеющих регионах II Труды САНИИЭСХ N38. Тошкент. 1990 - 162168 6.

27. Юсупов Э.Ж. Совершенствование ценообразования и оценки эффективности в хлопковом подкомплексе II Тез. док. конф. МУ и С на тему: «Развитие кооперации и совершенствовании хозяйственного механизма в АПК» Москва , 1990 - 265-266 б.

28. Юсупов Э.Ж. Улучшения использования основных фондов важный резерв полного хозрасчета II Труды САНИИЭСХ N35. Тошкент. 1989 -216-221 6.

29. Юсупов Э.Ж. Финансовый механизм стержень хозрасчета //«Сельское хозяйство Узбекистана» N10. 1990-48-49 о. (хаммуаллифликда).

30. Юсупов Э.Ж. Что показывает практика? // «Экономика и жизнь» N11 , 1989 - 61-63 б. (хаммуаллифликда).

31. Юсупов Э.ж. Эффективно использовать фонды и сельскохозяйственную технику // «Сельское хозяйство Узбекистана» N4 1991 -35-37 6.

32. Юсупов Э.Ж. Эффективность использования сельскохозяйственной техники в условиях хозрасчета II «Механизация хлопководства» N4,1990 - 23-24 б.

33. Юсупов Э.Ж. Эффективность и заинтересованность в новых условиях // «Хлопок» N4, 1990 - 8-11 б.

34. Юсупов Э.Ж. Эффективность оплаты труда от валового дохода // «Сельское хозяйство Узбекистана» N3. 1990 - 38-39 б.

35. Юсупов Э.Ж. Эффективность ресурсов: резервы и проблемы // «Механизация хлопководства» N7, 1990 - 25-26 б.

КРАТКОЕ СОДЕРЖАНИЕ

диссертационной работы Юсупова Эркиня Джураевнча на тему: «Проблемы реформирования и формирования межотраслевого экономического равновесна хлопкового подкомплекса» на соискание ученой-степени доктора экономических паук по специальности 08.00.0-}.

- Микроэкономика (АПК)

Переход экономики страны на рыночные отношения обусловливает необходимость дальнейшего реформирования хозяйственного механизма в хлопковом подкомплексе, переориентации его на. стимулирование производства конкурентоспособной продукции с учетом спроса мирового рынка, обеспечивая заинтересованности всех партнеров в конечных результатах.

В работе доказано, что сложившаяся система хозяйствования в хлопковом подкомплексе тормозит развитие производства, носит затратный характер, не стимулирует структурную перестройку и рост производительности труда и не заинтересовывает производителей сырья з улучшении качества (выхода волокна) продукции в увеличении объемов производства, а предприятия перерабатывающей промышленности - в безотходной, комплексной переработке хлопка-волокна.

Научное исследование осуществлялось на материалах хлопкового подкомплекса, включающего в себя сельскохозяйственное производство предприятий ассоциации «Узхлогшромсбыт», предприятий легкой, местной и пищевой промышленности.

Во введении обоснована актуальность темы, раскрыты цель и задачи, научная новизна, метод и методология, объект, теоретическая и практическая значимость исследования.

В первой главе «Теоретико-методологические основы исследования и совершенствования хозяйственного механизма в условиях формирования рыночной экономики» рассматрены особенности формирования рыночной экономики в аграрной сфере, научные основы противозатратного рыночного механизма хозяйствования, обоснована объективная необходимость государственного регулирования экономики и реформ в условиях действия рынка, а также исследованы их'теоретические основы. Разработаны конкретные предложения по совершенствованию отраслевой структуры ХПК.

Во второй главе «Место хлопкового подкомплекса в народном хозяйстве и оценка общественно-производственной эффективности» изучены естест-' венно-экономические предпосылки размещения хлопководства на территории страны, объективные и субъективные причины, а также общественно-экономические последствия его развития. В этой главе в методологическом аспекте рассмотрены понятия «критерий» и «показатель» и даны конкретные предложения по совершенствованию системы показателей эффективности производства исходя из требований рыночной экономики. Автором предложена новая методика оценка эффективности производства отдельной продук-

ции, предприятий и отраслей с точки зрения макроэкономики с учетом дохода учтенных по месту создания и лольных затрат включающих в себя прямые издержки и затраты производственной инфраструктуры покрываемых за счет средств бюджета.

В третьей главе «Особенности действия закона «соответствия вещественных и личных факторов"» в хлопководстве и формирования принципов рыночной экономики в первичных подразделениях», учитывая взаимозаменяемость факторов производства обоснована необходимость комплексного развитта материально-технической базы отрасли; даны предложения по совершенствованию системы заготовки хлопка-сырца; разработана методика дифференциации урожайности с учетом качества земель и обеспеченности оросительной водой; разработана дифференцированная шкала продукции, которая будет оставлена в распоряжении хозяйств для свободной реализации; даны конкретные предложения по совершенствованию нормативных актов сельскохозяйственных кооперативов, создаваемых на основе наделения членов этих рыночных субъектов имущественными паями, т.е. даны предложения: по распределению паевого фонда, в рамках единого подхода распределения (без каких либо условий); по распределению дивидендов между работающими и неработающими членами; дана методика дифференциации распределения прирастающей части паевого фонда; дана методика дифференциации распределения дивидендов между работающий» членами; дана методика определения и распределения земельных участков и паев; дана методика определения оптимального размера фермерских хозяйств.

В четвертой главе «Предпосылки неравномерного развития отраслей хлопкового подкомплекса и организационно-экономические основы сбалансирования процессов воспроизводства» проанализирована фактическая негативная ситуация сложивжаяся как результат несовершенства хозяйственного механизма, разбработаны предложения по их устранению. В качестве организационного мероприятия предлагается в условиях межотраслевого хозрасчета создать территориальную кооперацию на базе агрофирм, обеспечив их правом свободного распоряжения своей промежуточной и готовой продукцией. Автором предложены методика определения научно-обоснованных расчетных цен на промежуточные продукты партнеров, а также методика перераспределения реализованной прибыли, не учтенной по месту создания. Даны-конкретные предложения по реформированию экономических рычагов, ценового, финансово-кредитного, налогового и страхового механизмов.

В заключительной части диссертации на основе результатов исследования нашли свое отражение подготовленные автором выводы и предположения. Внедрение подготовленных предложений в производстве способствуют ускорению процессов формирования принципов рыночной экономики в хлопковом подкомплексе, а также значительно ускорить процесс формирования нового поколения живущих по принципу «заработай и получай».

BRIEF SUMMARY

"Problems of reforming and formation of the intersectoral balance in cotton subcomplex."

. Microeconomics (Agroindustrial Complex).

Transition of the country economy to the market economy inquires further reformation of the operational mechanism in cotton subcomplex, its reorientation to produce computable products taken into consideration the international demand, and provision of common interest of all partners at the final results.

In the work it is proven that the current operational mechanism in the cotion subcomplex is blocking the development of production, it is cost increasing, not stimulating structural restructuring and labor productivity. It is also not quality oriented (the share of cotton fiber) and output increasing. The processing enterprises are not stimulated in cost saving and complex approach in the processing of the cottonseed.

The present scientific research has been made on material of the cotton subcomplex, which includes agricultural production enterprises of association "Uzkhlopromsbyt", enterprises of the light, food and local industry.

At the preface it is convinced substantiality of the theme, are defined aims and targets, scientific freshness, methods and methodology, subjects, theoretical and practical substance of the research.

The first charter is called "Theoretic-methodological bases of the research and improving of the operational mechanism in the transition economy". Here they are discussed particulars of formation of the market economy in agricultural sector, scientific bases of the cost saving market mechanism of the operation and prov ed objective necessity state regulation of the economy and refomi in the market conditions. The theoretical bases of this approach are also investigated. The proposals for increasing efficiency and improving sectoral structure of the cotton subcomplex are worked out.

The second charter called "The place of the cotton subcomplex in the national economy and evaluation of the national-production efficiency" is investigating natural-economical motivation of the cotton production spread in the territory of the country, its objective and subjective reasons, and also social-economic effect.of its development. In tin's chapter it is methodologically examined definition of the "criteria" and "indicator" and given proposals on improvement of the system of-the indicators for evaluation of the production efficiency based on market approach.

The author proposed a new evaluation methodic of the production efficiency of separate products of the enterprises and sectors, from the macroeconomic point of view, taking in account income on place of production and total cost, including direct expenditures and production infrastructure expenditures financed from the state budget.

The third charter "The particulars of the law "on consistency of the subjects and personal factors" in cotton production and formation of the market principals in

the initial units". In this chapter it has been proved that taking in account mutual-switch possibility of the production factors it is necessary the combined development of the technical bases of the sector; have been given proposals on improving of the cotton purchasing system; has been worked out methodic of the yield differentiation depending of a quality of the lend and water provision; has been worked out a differentiated splitter of the product, which will determine the volume of the product to be left in the farm for free marketing; have been given concrete proposals on improvement of the prudential regulatory of the agricultural cooperatives, that based on property share delegation to the members of these market entities, that means, distribution of the sharing fund with the unified approach (without preconditions), on distribution of the dividends between working and not working members, on distribution of the accumulative part of the share fund it is given methodic of the differentiation; has been given a methodic of the differentiation of the dividend distribution between members; has been given a methodic of the calculation and distribution of the lend plots and shares; it has been given a methodic of the identification optimal size of the private farms in cotton production.

The forth charter called "Preconditions of the unequal development of the sectors of the cotton subcomlex and system of organizational-economical points of balancing of the reproduction processes" is analyzing current negative situation as a result of imperfection of the operational mechanism, to abolish of them have been worked out the proposals. As an organizational measure it is proposed in conditions of free economic zone to create a territorial cooperation based on the agrofirms, allowing them freely to deal with .their intermediate and final products. Author is proposing methodic of the defining of the scientifically proven calculating price for intermediate products, and also a redistribution methodic of the actual income, which has not been counted at the place of its appearance. The concrete proposals have been given on reforming economical motivations of price, finance-credit, taxation and insurance mechanisms.

At the summary' of the dissertation based on the results of the research the author has briefly summarized his conclusions and prepared by him proposals. Implementation of the prepared by author proposals will favor to expedite the process of formation market economy principals in cotton subcoinplex, and substantially will accelerate the process of formation of the new'generation leaving on the principles "get what you have earn".