Экономические проблемы увеличения производства и повышения качества продуктов скотоводства в условиях перехода на рыночные отношения (на примере Азербайджанской Республики) тема диссертации по экономике, полный текст автореферата

Автореферат диссертации по теме "Экономические проблемы увеличения производства и повышения качества продуктов скотоводства в условиях перехода на рыночные отношения (на примере Азербайджанской Республики)"

Иш Азэрба]чан Елми-Тэдгигат Кэвд Тэсэрруфатынын Игтисадацаты вэ Тэшкили Институтунда ]ерина ]етирилмишдир.

Рэсми оппонентлэр:

-Иггисад елмлэри доктору, профессор Ь. Б. Аллаьвердауев -Игтисад елмлэри доктору, профессор X. Ь. Казымов -Иггисад елмлэри доктору Ь. А. Хэлилов

Апарычы муэссисэ: С. Агам алы оглу адына Азэрба]чан Кэнд Тэсэрруфаты Академщасы

Мудафиэ " $ " _1996-чы илдэ саат'( АзэрбаЗчан

Елмлэр Академщасы ИггасадЙцат Институгундакы Д.004.05.01 Ихтисаслащ-дырылмьш шураньш ичласында олачагдыр.

Унван: 370143. Бакы шэьэри, Ь. Чаввд проспекта 31, Азэрба]чан ЕА Иггисадащат Институту.

Диссертасща илэ Aзэpбajчaн ЕА Игшсадщат Институтунун китабханасывда таныш олмаг олар.

Автореферат "30" 1996-чы илдэ кендэрилмишдир.

Ихтисаслашдырылмыш шуранын елми катиби, игтисад елмлэри доктору, профессор

А. А. Ага]ева

Бесплатно

АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ЭКОНОМИКИ

На правах рукописи

ИСЛАМ ГАДЖИ оглы ИБРАГИМОВ

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ УВЕЛИЧЕНИЯ ПРОИЗВОДСТВА И ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА ПРОДУКТОВ СКОТОВОДСТВА В УСЛОВИЯХ ПЕРЕХОДА НА РЫНОЧНЫЕ ОТНОШЕНИЯ

(на примере Азербайджанской Республики)

Специальность: 08.00.05 - Экономика, планирование и организация управления народным хозяйством и его отраслями (сельское хозяйство)

АВТОРЕФЕРАТ

диссертации на соискание ученой степени доктора экономических наук

БАКУ -1996

ТЭДГИГАТЫН АКТУАЛЛЬПЫ. Базар мунасибэтлэринэ кечидин муасир мэрьэлэсиндэ aгpap-cэнaje комплексинин гаршысында дуран эн башлыча вэзифэ кэнд тесэрруфаты истеьсалынын тэнэззулуну да]андь;рмаг, сабитлэаддирмэк, эьалини эрзаг мэьсуллары, сэна]ени иса хаммалла е'тибарлы шэкилдэ та'мин етмэкден ибарэтдир. Бу проблемин ьэллиндэ малдарлышн инкшнафы, ьэмлн саьэдэ мэьсулун к^фицэт хостэричилэ-ринин ]ахшылашдырылмасы вэ истеьсалынын иггисади сэмэрэлютуинин jyкcэлдилмэcи муьум рол сцна^гр.

1ени тэсэрруфатчылыг шэраитинэ кечидла елагэДар бутунлукдэ халг тэсэрруфатында, о чумлэдэн кэнд тэсэрруфатында, хусуси илэ малдарлыгда бир сыра проблемлэр емэлэ кэлмшцдйр. Кечмиш иттифагьш республикаларарасы истеьсал-игтисади элагэларинин позулмасы, эсаслы иггисади ислаьатларын ьэ]ата кечирилмэсинин кечикдирилмэси, кэнд тэсэрруфаты истеьсалынын вэ е'мал муэссисэлэринин мадди-техники базасынын зэиф олмасы, базар мунасибэтлэри шэраити учун тэсэрруфатчылыг механизминин формалашдырылмамасы, jeни шэраитдэ малдарлыгы даьа да инкишаф етдирмэклэ эт-суд мэьсуллары истеьсалынын артырылмасы вэ онун кejфиjjэтинин ]уксэддклмэсинэ дайр елми чэьэтдэн эсасландырылмыш тевси^эларин лэнх ьазырланмасы, бэ'зэн дэ ьеч олмамасы japaнмыш иггасади беьран вази^этини даьа да дэринлэшдирир.

Базар игтисадицатына кечид шэраитиндэ мэьсулларын кejфиjjэтинин Зуксэлдилмэси иггисади механизмин тэркиб ьиссэси вэ сэмэрэлшпуи Зуксэлтмэ]ии муьум амиллэриндэндир. Она керэ да малдарлыг мэьсулларынын к^фицэтишш ]уксэлдилмэси муасир игтисади инкишафын оз маыщэтиндан ирэли кэлир вэ ке^фи^эт, истеьсалын самэрэлютуинин ]уксэлдилмэсинин эсас еьпу'ат мэнбэ]и кими чыхыш едир.

Бизим ьесабламалар кестэрир ки, 1990-1994-чу иллэрдэ республиканыц колхоз вэ совхозларында судун ]аглылыгынын 1% артырылмасы' суд истеьсалынын 121,5 мин тон вэ пул кэлиринин 10,3 мшуард манат, сатылан гарамалын орта дири чэкисинин 1% артырылмасы эт истеьсалынын 320 тон вэ пул кэлиринин 1,5 мшуард манат артырылмасына имкан верир.

Республика мш]асында 1990-1994-чу илдэ судун ]аглылышнын 0,1% артырылмасы ьэр бири -1200 кг суд верэн 22,7 мин баш сагаал инак сахламадан 83,6 мин нэфэрин иллик судэ олан гэлэбатыны вдэр билэр.

Малдарлыг мэьсуллары ^фицэтинин ] уксэлдилмэсинин б^ук халг тэсэрруфаты эьэмицэти олмасы, республика эьалисинин вэ е'мал сэодеси муэссиселэринин ье]вандарлыг мэьсулларына тэлэбатынын едэнилмэси илэ бэрабэр кэнд тэсэрруфаты вэ е'мал сэна]есиндэ мэьсул истеьсалынын артырылмасы вэ ке]фиуэтинин jYKCвлдилмэcи кими мевчуд еьтсцатлар ашкар едилиб истифадэ олунмур, ке]фи^эт проблеми ьэлл едшшэмиш галыр. Индац'эдэк arpocэнaje комплексиндэ малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын артырылмасы вэ кеЗфицэтинин ]уксэлдилмэси еьтщатлары ьэртэрэфли арашдырылмамыш, истеьсал вэ истеьлак мэрьэлэлэриндэ ке^фщэтин jYKcэлдJшмэcи проблемой комплекс шэкилдэ jaнaшылмaмьш, ке]фи]]этин нэзэри вэ методоложи мэсэлэлэри, онун ] уксэлдилмэсинин игтисади механизми елми чэьэтдэн тэдгаг олунмамышдыр.

Маддарлыг мэьсуллары ке]фиуэтинин вэ ьэмчинин бу саьэдэ истеьсальш сэмэрэлилэдинин ] уксэлдилмэсинин республика шэраигиндэ е]рэнилмэси зэрурютуи ашагьщакы амиллэрлэ элагэдардыр:

- биринчиси, малдарлыг мэьсуллары истеьсалыны бир тэрэфдэн екстенсив инкишаф ]'олу илэ артырмаг имканлары мэьдуддур, дикэр тэрэфдэн эьалинин ьэмин мэьсуллара вэ е'мал сэна]есинин хамМала олан тэлэбаты 45-50% ьэчминдэ едэнилир;

- икинчиси, малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын артырылмасы вэ ^фицэтинин ]укселдилмэси учун еьтщ'ат мэнбэлэриндэн истифадэ едилмэсинин мевчуд вэзицэти базар мунасибэтлэринэ кечид шэраитиндэ игтисади сэмэрэлили]ин лазыми сэви^эдэ ]уксэлдилмэсинэ имкан вермир;

- учунчусу, агросэна]е комплексиндэ кэнд тэсэрруфаты илэ е'маледичи сэна^енин вэ дикэр саьэлэрин интеграси]асы муасир тэлэблэрэ чаваб вермир;

- дордунчусу, базар иггисадицатына кечид шэраитиндэ рэгабэт габили^этли, кejфиjjэтли мэьсула тэлэбатын артмасына бахма]араг онун ]уксэлдилмэсинин игтисади механизми ишлэнмэмишдир;

- бешинчйси, интенсив инкишаф шэраитиндэ республикамызда инздуэдэк маддарлыща кejфиjjэт вэ сэмэрэлшлуин ]уксэлднлмэси проблеминин елми тэдгигинэ нэ а]рыча, нэ дэ комплекс ]анашылмалгышдыр.

Бунунла ]анашы, базар мунасибэтлэринэ кечвд шэраитиндэ республиканьш игтисади мустэгилли]'и вэ саьибкарлыг фэащэдэтинин тэнзимлэнмэси ила элагэдар малдарльп" мэьсуллары истеьсалыньш артырылмасы вэ ке]фи^этинин ]уксэлдилмэсинин елми-методоложи проблемлэринин е]рэнилмэси, ке]фи^этин jyкcэлдилмэcи joллapыньш муэ^ энлэшдирилмэси, тэлэб вэ тэклифин муасир мш^асында рэгабэтин артмасы бахымындан к^фицэтин нэзэри вэ тэчруби мэсэлэлэринин тэдгигинин эьэми^'эти артыр. Белэликлэ, республикада малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын артырылмасы, ке]фщэтинин вэ сэмэрэлили)'инин ]уксэлдилмэси проблеминин вэьдэт ьалында тэдгиг едилмэмэси вэ онун ьэллинин беуук халг тэсэрруфаты эьэшщэти диссергасэданын мевзусунун актуаллыгыны шэртлэндирмйш, онун сечилмэси учун эсас олмушдур.

ПРОБЛЕМНЫ 01РЭНИЛМЭСИ ВЭЗИШТИ. Мэьсулун ке]фи]]эти-нин иггасади маыщэти вэ кejфиjjэтин сэмэрэлшпуэ тэ'сири мэсэлэлэри бир сыра иггисадчы алимлэр тэрэфиндэн кениш тэдгиг олунмушдур. Азгалдов Г. Г., Аллаьвердауев Ь. Б., Бадалов Л. М., Брылова В. Ф., Вершцев Э. Ч., Гасымов Ь. А., Гара]ев И. Ш., Гличов А. В., Гушкан В. А., Элэскэров А. К., Казымов X. Ь., Кэнчщев К. 9., Лвов Д. С., Мэммэдов А. И., Мэммэдов Р. Ф., Мэ'симов Э. Э., Мымрикова Л. С., Прокопенко Н. Ф., Сисков В. И., Седов В. И., Семенов А. А., Стреликов Ф. Ф. вэ башгалары тэрэфиндэн кejфиjjэтин игтисади проблемлэри дэриндэн Gjpэшiлмиш, бу саьэдэ бир сыра нэзэри вэ тэчруби мэсэлэлэр ишлэнилмиш, бэ'зи мэсэлэлэр исэ мук ум елми тэдгигат oбjeкти олмушдур.

Буна бахма]араг, ге]д едилэн алимлэрин эсэрлэриндэ тэсэрруфат-чылыгын мухтэлиф сэшщэлэриндэ малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын

артырылмасы, к^фицатинин вэ истеьсалын сэмэрэлилщинин ]уксэлдилмэси проблемы комплекс ьалында ajpычa тэдгигат oбjeкти кими е]рэнилмэмишдир. Ке^фицэтин бир сыра нэзэри вэ методоложи мэсэлэлэри, онун саьэ сэвицэсиндэ тэтбиги, бир сыра дикэр мэсэлэлэр «лми чэьэтдэн тэдгиг олунмамыш галыр. Аграр ислаьатлар бахымындан ке]фи^этин иггисади маьицэти, эрзаг проблеминин ьэллиндэ онун ролу вэ эьэмицэти арашдырылмамыш, мэьсулун к^фицэтинин jYкcэлдилмэcинин иггисади механизми ьазырланмамышдыр. Бундан башга, эт-суд мэьсулларынын истеьсал вэ истеьлак мэрьэлэлэриндэ кejфиjjэти, кестэричилэр системи, малдарлыг мэьсуллары кеЗфи^этинин ашагы душмэси вэ иткисинин азаддылмасы, ке]фи^эт вэ пумэтин гаршылыглы элагэси, ке^фи^этии ]уксэлдилмэсинин сэмэрэлшпцэ тэ'сири вэ с. мэсэлэлэрэ демэк олар ки, тохунулмамышдыр. Бутун бунлар базар иггисадицатына кечид шэраитиндэ малдарльп- мэьсуллары кедфи^этини елми чэьэтдэн ьэртэрэфли эсасландырылмыш шэкилдэ сурэнмэк, агросэна]е истеьсальшын сэмарэлилизини артырмаг мэгсэдилэ мувафиг тэклифлэр ьазырланмасыны гаршьуа гсуур вэ мэсэлэлэрин ицщуэдэк республика шэраитивдэ ^рэнилмэмэсини тэдгигатьш мэгсэди кими муэ^энлэшдирир.

ТЭДГИГАТЫН МЭГСЭД ВЭ ВЭЗИФЭЛЭРИ. Тэдгигатын мэгсэди. базар мунасибэтлэринэ кечвд мэрьэлэсинин хусуси^этлэрини нэзэрэ алмагла малдарлыг мэьсуллары ке]фи^этини jaxшылaшдыpмaIын иггисади механизминин нэзэри-методоложи эсасларыны арашдырыб

умумилэЕЩирмэкдэн, ке]фицэтин муэ^энлэщдирилмэси методикасыны тэкмиллэшдирмэкдэн, эт-суд мэьсулларынын кеЗфщэтинин вэ истеьсалынын сэмерэлил^инин ]уксэлдилмэсинэ дайр елми чэьэтдэн эсасландырылмыш тэклифлэр ьазырламагдан ибарэтдир.

Тэдгигатын мэгсэдинэ у)гун ашагыдакы вэзифэлэр гаршьуа гсуулмуш вэ ьэлл едилмишдир:

- кejфиjjэт категорщасынын иггисади мэзмунуну ejpэнмэк вэ онун тэсэрруфат механизминдэ ]ерини муэ^энлэшдирмэк;

- к^фщэтин ]уксэлдилмэсинэ тэ'сир едэн амиллэрин нэзэри вэ практики мэсэлэлэрини сурэнмэк вэ онлары системлэшдирмэк;

- малдарлыг узрэ мэьсулларын ке]фиЦэт кестэричилэри системини, кejфиjjэт сэви^'эсинин муэ^'эн едилмэси методуну тэкмиллэшдирмэк вэ мувафиг тэклифлэр вермэк;

- тэбии-иггисади вэ о чумлэдэн, дат белкэси тэсэрруфатлары узрэ малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын артырьшмасы вэ к&}фиЦэтинш1 ¿уксэлдилмэсинин муасир вэзиуэтини тэьлил етмэк;

- тэсэрруфатчылыгын мевчуд шэраитинэ у^гун истеьсал- мэрьэлэсиндэ эт, суд вэ земин ке^фи^этинин зуксэлдилмэсинин тэсэрруфатдахили амиллэрини вjpэнмэк вэ щфиЦэтин ]уксэлдилмэсинин муасир вэзщэтини тэдгиг етмэк;

- базар игтисади^атына кечид шэраитиндэ малдарлыг мэьсуллары иткисинин азалдылмасы ]олларыны суранмэк вэ тэклифлэр ьазырламаг;

- ]ем базасынын муасир вэзи^этинин эт вэ суцун ке]фи_ц этана • тэ'сирини игтисади чэьэтдэн ги]мэтлэндирмэк вэ еътщат мэнбэлэрини арашдырмаг;

- базар игтисадащатына кечид мэрьэлэсиндэ малдарлыг мэьсулларынын ке]фи^этини вэ пумэтлэрин гаршылыглы элагэсини тэдгиг етмэк, п^мэт-лэрин тэкмиллэщдирилмэси мэсэлэлэринэ дайр товауэлэр ьазырламаг;

аграр ислаьатлар шэраитиндэ малдарлыг мэьсулларынын ке]ф1щэтинин комплекс идарэетмэ системинин вэ стандартлашдырманын тэкмиллэщдирилмэси барэдэ товауэлэр ьазырламаг;

jeни тэсэрруфатчылыг шэраитиндэ эт-суд истеьсалынын самэрэлчли]ини!: вэ ке]ф}щэгинин ]уксэлдилмэсинин башлыча истигамэт-лэрини эсасландырмаг;

- базар мунасибэтлэринэ кечид принсиплэри нэзэрэ алынмагла малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын артырьшмасы, онун ке]фи^этинин вэ сэмэрэлшнфшин ]уксэлдилмэсинэ дайр елми чэьэтдэн эсасландырылмыш тэклифлэр ьазырламаг.

т- -мргт'ттт ргт^^т" -Т;!И Рггрл.-^гр^-ргд.тнт.тн Mn^n:ipr7Urr[;i

. ..лай ¡1^«рруц<.и.ыры i-'j.iiiai oojcK.ru сечплмишдир. Май ein вэ

судун ке]фи]]этинин ]уксэлдилмэсиндэ дахили еьти]ат мэнбэлэрини ашкара чыхармаг, елми чэьэтдэн эсасландырылмыш, практики эьэми^этэ малик товси]элэр вэ тэклифлэр ьазырла]ыб тэсэрруфат тэчрубэсиндэ сынагдан кечирмэк мэгсэдилэ бир сыра типик pajomiapbiH малдарлыг истигамэтли колхозлары, совхозлары, кэндли (фермер) тэсэрруфатлары, сэрбэст ичарэ шэраитиндэ ишлэ]эн аилэлэрин тэсэрруфагчылыг фэалиЦэти даьа дэриндэн тэдгиг едилмшцдир.

ТЭДГИГАТЫН МЕТОДУ ВЭ ИСТИФАДЭ ЕДИЛМИШ МЭ'ЛУМАТ МЭНБЭЛЭРИ. Тэдгигатьш методоложи эсасы диалектик метод олмагаа, онун нэзэри эсасьшы аграр ceHaje комплексинэ вэ ке]фицэт проблеминэ 7 тир республика ьекумэтшпгн гэрарлары, норматив сэнэдлэри, мустэгал республикаларын аграр иггисадчыларынын эсэрлэри тэшкил етмишдир.

Тэдгигат просесиндэ Myrajnca, статистик груплашдырма, монографик, индекс, статистик мэ'луматлара вэ просеслэрэ системли janaiUMa, електрон-ьесаблама машынларындан истифадэ етмэклэ игтисади-рэдази тэышл вэ дикэр иггисади-статистик усуллардан истифадэ едилмишдир.

Тэдгигат ишиндэ Республика Девлэт Статистика Комитэсинин, Игтисади^ат Назирли]инин, Кэнд Тэсэрруфаты Назирли]инин, Республика Стандартлар Комитэсинин тэдгиг олунан проблемэ аид мэ'луматларындан, колхоз ва совхозларын, кэндли (фермер) тэсэрруфатларынын, ичарэдарларын, эт-суд муэссисэлэринин иллик ьесабатлары вэ илкин муьасибат материалларындан, ке]фицэт проблеминэ дайр игтисадчы атимлэрин эсэрлэриндэн, товауэлэриндэн, елми-тэчруби конфранс вэ ]ыгынчагларын методоложи бахымдан чыхардыгы нэтичэлэрдэн истифадэ едилмишдир.

ТЭДГИГАТЬШ ЕЛМИ ШНИЛШИ. Диссертас^ада мулкицэтин вэ тесэрруфатчылышн мухтелиф формаларынын инкишафы, кэнддэ jeiiH истеьсал мунасибэтлэринин формалашдырылмасы зэрурилищ нэзэрэ алынмагла малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын, кejфиjjэтинин вэ

сэмэрэлил^инин ]уксэлдилмэсинэ дайр консепауа ьазырланмышдыр. Муэллиф малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын артырылмасыны, онун ке]ф}щэтинин вэ самарэттщшгин jYKcэлдилмэcJши об]ектив зэрурэт ьесаб едэрак, бу саьэдэ ке^фицатин бир-бири илэ элагэли вэ мухтэлиф амиллэрдэн, шэраитдэн асьшы олдугуну эсасландырыр, малдарлыг мэьсулларынын кejфиjjэгинэ тэ'сир едэн иггисади, техники, техноложи, тэшкилати, сосиал амиллэри дэгаглэшдирир вэ системлэшдирир.

Муэллиф к^фидоэт анла^ышьта ьэм истеьлак дэ^эри анла^ышн илэ бирликдэ, ьэм дэ а]рылыгда бахыр. Ке]фи^'этлэ истеьлак дэ]эри иггисади мэзмун бахымьгндан бир-биринэ ]ахын анла]ьгш олмаларына бахма]араг, муэллиф онларын ьэр биринэ иггисади категория кими ]анашыр вэ ке]фи_цэти тэсэрруфатчылышн иггисади механизминин тэркиб ьиссэси кими гщмэтлэндирир.

Ишдэ базар мунасибэглэринэ кечид принсиплэри нэзэрэ алынмагла малдарлыг мэьсуллары ке]фи]]этинин Зуксэлдилмэсинин эсаслары методоложи, методики, практики чэьэтдэн систем ьалында тэдгиг едилир. Эт-суд мэьсулларынын ке]фи^эт кестэричийэринин сэви^эсинин ашагы олмасы вэ сон иллэрдэ ашашдушмэ ме^инин об]ектив вэ суб]ектив сэбэблэри ашкара чыхарылыр. Малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын артырылмасы вэ ке^фи^этинин ^уксэлдилмэси мэгсэдилэ кэндли (фермер) тэсэрруфатлары, кооперативлэр, сэьмдар чэшщэтлэринин тэтбипшэ устунлук верилмэсини эсасландырыр.

Муэллиф диссертастфда Азэрба]чан Республикасынын малдарлыг истигамэтли мухтэлиф тэсэрруфатчылыг формаларынын чохиллпк мэ'луматларыны тэьлил етмэк эсасында мал эти вэ суд истеьсалыкып артырылмасы, ^фицэтинин jYKCэлдилмэcи ганунау]гунлугларыны ашкара чыхарыр, ке]фи^эти характеризэ едэн кестэричилэри тэснифлэшдирир, ьэмчинин ке]ф1щэтии муэ^эн едилмэсинин ]ени методикасыиы тэклиф едир. Диссертаси]анын эн муьум елми ]енили]и малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын ке]фи^эт костэричилэринин сэви^эсинин истеьсалын игтисади сэмэрэлили]инэ тэ'сиринин комплекс муэ^'энлэшдирилмэсидир.

Бунунла бела шцдэ рекионал хусусгщэтлвр вэ конкрет истеьсал шэраити нэзэрэ алынмагла малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын к^фи^этинин ]уксэлдилмэсинин формалары ве башлыча истигамэтлэри елми чэьэтдэн эсасландырылыр.

ТЭДГИГАТЫН ТЭЧРУБИ ЭЬЭМИЛЭТИ. Муэллиф тэрэфивдэн ьазырланмыш ке]фи^этин игтисади проблемлэри барэдэ истеьсал, иггасади вэ тэшкилати тэдбирлэрэ дайр нэтичэ вэ тэклифлэри кэид тэсэрруфаты мэьсулларынын кejфиjjэтинин учотуну апармага, перспектив учун прогаозлашдырмага, ке]фи^эт сэвщэсини ги]матлендирмэ]э, рэгабэт шэраитивдэ агросэна]е интвграси]асынын инкишаф етдирилмэсинэ, идарэетмэ механизминин тэкмиллэшдирилмэсинэ, ье]вандарлыг мэьсулларынын к^'фи^'этинин вэ истеьсалын игтисади сэмэрэлшпуинин jYKcэлдилмэcинэ, эьалинин кejфиjjэтли эрзаг мэьсуллары вэ cэнajeнин хаммалла тэчьизатынын ]ахшылашдырылмасына имкан верир.

Kejфиjjэтин ]уксэлдилмэсинин иггасади механизминин тэкмиллэшдирилмэси истигамэтиндэ ирэли сурулэн тэклифлэрин тэтбиги arpocэнaje комплексиндэ вэ езэл гурумларда мэьсулун истеьсал, дашынма, сахлама, е'мал просеслэриндэ ке]фи]]этин jYкcэлдилмэcи еьтауатларывдан сэмэрэли иcтифaдэjэ, гаумэт севицэсинин муэцэнлэшдиршшэсинэ, идарэетмэнин ра]он вэ тэсэрруфат сэвицэсиндэ тэкмиллэшдирилмэсинэ, игтисади мунасибэтлэрин формалашдырылмасына, мэьсул истеьсалы вэ ке]ф1щагишш бир сыра игтисади мэсэлэлэринин интенсив амиллэр ьесабына елми чэьэтдэн эсасландырылмыш комплекс ьэллинэ шэраит ]арадыр.

ТЭДГИГАТ НЭТИЧЭЛЭРИНИН ТЭТБИГИ. Тэдгигатын нэзэри, методоложи, тэчруби нэтичэ вэ тэклифлэри 1980-1994-чу иллэрдэ мухтэлиф сэви^элэрдэ елми-практики ичлас, конфранс вэ симпозиумларда мэ'рузэ едилмишдир.

Муэллиф тэрэфиндэн вэ билаваситэ иштиракы илэ тэчруби, эмэли эьэми^этли бир сыра тэклиф, тэдбир вэ товс^элэр ьазырланмыш, бунлар Республика Назирлэр Кабинети, Республика Игтисадицат Назирли]и,

Республика Кэнд Тэсэрруфаты Назирлиршдэ, ьабелэ pajoH кэнд_ тэсэрруфаты идарэлэриндэ кэнд тэсэрруфатынын игтисади инкишаф перспективинин муэ^'энлэшдирилмэсиндэ истифадэ олунмушдур:

'Ъе]вандарльтща кejфиjjэт вэ сэмэрэлилик" /1982/ барэдэ TGBcnja; "Кэвд тэсэрруфаты муэссисэлэриндэ дахили тэсэрруфат ьесабынын тэкмиллэшдирилмэсинэ дайр" /1985/ TeBcnjs; "Дахили тэсэрруфат ьесаблы белмэлэрдэ мэсарифлэрэ нэзарэтин чек формасыньш тэтбипшэ дайр" /1985/ тевси]э; "1991-чи илдэ вэ 2000-чи илэдэк республика эьалисинин эрзаг тэчьизатынын ]ахшылашдырылмасынын комплекс програмы" /1983/; "1990-1995-чи иллэрдэ аграр сэна]е комплексинин тэсэрруфат ьесабы шэраитиндэ ишлэмэсинин эсас исгагамэтлэри" /1985/; "A3sp6aj4aH Республикасы Кэнд Тэсэрруфаты вэ Эрзаг Назирлэдинин базар игтисадицаты шэраитиндэ инкишаф консепсщасы" /1990/; "Азэрба]чан кэнд тэсэрруфаты истеьсалынын гурулушу вэ онун тэкмиллэшдирилмэси" /1991/; "Базар мунасибэтлэри шэраитиндэ кэнд тэсэрруфаты мэьсулларынын пумэтлэрицин муэцэнлэшдирилмэсинэ дайр" /1991/ тевауэ вэ с.

Диссертастуа ишинин нэтичэлэриндэн Республика Девлэт Игтисад Институтунун статистика кафедрасында, С. Агамалыоглу адына Азэрба]чан Кэнд Тэсэрруфаты Акадешуасьгнын, "Кэнд тэсэрруфатынын штисадзщаты" кафедрасынын тэдрис просесиндэ, ьэмчинин ихтисасартырма курсларында истифадэ олунмушдур. Муэллиф тэрэфиндэн ьазырланмыш ке]ф1щэтин планлашдырылмасы вэ учотуна дайр кестэричилэр, ьабелэ мувафиг формалар ьазырда кэнд тэсэрруфаты истеьсалында истифадэ едилир. Тэдгигат нэтичэсинин бир сыра тэклифлэри республика колхоз вэ совхозларында, кэндли (фермер) тэсэрруфатларында, сэрбэст ичарэдарларда тэтбиг едилмишдир.

Диссертасщанын мевзусу узрэ муэллифин умуми ьэчми 98,3 чап вэрэги олан 70 елми эсэри дэрч олунмушдур.

ДИССЕРТАСШАНЫН ГУРУЛУШУ. Диссертаоуа кириш, беш фэснл, нэтичэ вэ тэклифлэрдэн, 40 эсас, 13 элавэ чэдвэллэрдэн, 4 схем вэ 158 адда истифадэ едилмиш эдэбицат сщаьысывдан ибарэтдир.

Киршцдэ мевзунун актуаллыгы, тэдгигатын еурэнилмэси вэзицэти, мэгсэд вэ вэзифэлари, тздгигатын методу, елми jeнилиjи, тэчруби эьэмицэти эсасландырьшыр.

Биринчи фэсилдэ - 'Мени тэсэрруфатчылыг шэраитинэ кечиддэ мэьсулун ^фицэтинин нэзэри вэ методоложи мэсэлэлэри" тэдгаг едилир. Бурада ^'фи|]'этин игшсади категория кими мэзмуну вэ маьицэти, онун тэсэрруфат механизми системиндэ ]ери, кэцд тесэрруфатында ке]фи])этин ] уксэддшшэсинин тзсэрруфатдахили амиллэринин формалашдырьшмаси механизми е]ранилир, к^фицэтин иггасади кестэричилэри системи вэ онун ]уксэлдилмэсинин нэзэри вэ методоложи мэсэлалэринэ ]ени сэпквдэ бахьшыр.

Икинчи фэсилдэ - "Малдарлыг мэьсулларыньш ке]фи]]этинин динамик асы вэ муасир вэзи^эти" ejpэншшp. Бурада малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын аграр-сэна]е комплексиндэ ]ери, эт-суд истеьсалынын к^фи^атинин вэ иггисади сэмэрэлилщинин муасир вэзи^ати, ]ем истеьсалынын ке]фицатинин ]уксэлдилмэси еьтщатлары, гарамалын чине тэркиби, малдарлыг мэьсуллары иткисинин сэмэрэлшнуэ тэ'сири механизми арашдырьшыр.

Учунчу фэсилдэ - "Базар мунасибэтлэринэ кечид шараитиндэ малдарлыг мэьсуллары истеьсальшын муасир вэзицэтинин иггасади пумэтлэндирилмэси вэ еьтщат мэнбэлэри" jeни тэсэрруфатчылыг бахымындан тэьлил едилир. Бу фэсилдэ эт-суд истеьсалыньш вдфицэти вэ екнуат мэнбэлэри ри)ази-игтисади чэьэтдэн пумэтл?ндиршшр, истеьсальш сэмарэлили]инин jYKcэлдилмэcинэ тэ'сири тэдгиг олунур.

Дордунчу фэсил - "Базар мунасибэтлэринэ кечид шэраитивдэ пумэт механизми вэ ке]ф1щэт" адданыр. Бурада гиjмэтлэpин формалашды-рылмасы, малдарлыгда мэьсулларын ке]фиуати илэ пцмэтлэрин гаршылыглы игшсади элагэси, онларын тэнзимлэнмэсинин ролу вэ тэкмиллэшдирилмэси арашдырылыр, ]ени тэклифлэр верилир.

Бешинчи фэсилдэ - "Базар мунасибэтлэринэ кечид шэраитиндэ ат вэ суд истеьсалында кejфиjjэтин ]уксэлдилмэсинин эсас истигамэтлэри"

кестэрилир . Муэллиф истеьсалын вэ эмэ]'ин идарэ едшшэсинин тэшкили, мутэрэгги формалары вэ тэтбигинин тэкмиллэшдирилмэси, малдарлыг мэьсуллары истеьсалыны вэ ^фицэтини ]уксэлтмэрш прогнозлашдырыл-масьшы эсасландырыр.

Диссертаседанын сонунда тэдгигат умумилэшдирилэрэк нэзэри, методоложи вэ тэчруби эьэми^'этли тэклифлэр верилмишдир.

ТЭДГИГАТЫН ЭСАС МЭЗМУНУ Малдарлыг мэьсулдарынын истеьсалынын артырылмасы вэ ^'фицэтинин ]'ахшылашдырылмасы иггисади сэмэрэлищфш з'уксэлдшшэсинин муьум ehrajaT мэнбэдедир.

Муэллиф мэьсулун ке]фидоэтини вэ истеьсалын сэмэрэлилщини иггисади механизмин тэркиб ьиссэси кими тэдгаг едэркэн чэмицэтин инкишафынын муасир мэрьэлэсиндэ ке]фииэтин маьщэтини ачмыш, иггисади категорща кими ону истеьлак дз]эри илэ элагэли шэкшщэ арашдырмьцпдыр. Диссертаси]ада ке^фицзт вэ истеьлак дэ]эри категорщалары барэдэ иггасадчы алимлэрин фикирлэри тэнгиди е]рэнилир вэ rejfl олунур ки, индоуэдэк ке]фийэтин иггисади маьицэти барэдэ ваьид фикир биpлиjи олмамышдыр. Иггисади эдэбицатларын умумилэшдирилмэси нэтичэсиндэ муэллиф тэрэфиндэн белэ бир мэнтиги нэтичэ эсасландырылыр ки, истеьлак дэ^эри умуми^'этлэ ьэр ьансы бир nrejmj фадолылънъщырса, ке]фи]]эт ьэмин фа]далылыгын олчусудур, ке]ф!-щэт ьэр чур хассэлэрин мэчмусу илэ flejiui, ]алныз истеьлак даирэсиндэ тэлэбатын едэнилмэсини билаваситэ тэ'мин едэн хассэ илэ олчулур.

MyajjeH едилир ки, истеьсалын тэшкили вэ елми-техники тэрэгги илэ элагэдар тэлэбат даирэси хенишлэндикчэ, бу вэ ja дикэр фа^цалы хассэ метана чыхыр ки, бу да ке]фицэт дэрпдмэсинэ сэбэб олур. Белэ бир фикрин елми есасы онунла элагэландирилир ки, елми-техники тэрэгги вэ конкрет тэлэбатын дэjишмэcи мэьсулун хассэлэринин дэ]ишмэсинэ тэ'сир едир. Бу просес ^фицэтин jуксэлдилмэсинэ вэ jaxya ашагы душмэсинэ сэбэб олур. Бунунла элагэдар дикэр алимлэрин бахышларындан фэрши

олараг ке^фщэтин jyкcэлдшшэcи пумэтлэндирилэркэн ^'ниадлы мэьсулун бутун хассэлэри гаршылышы элагэ вэ асылылыг ьалында о]ранилир.

Ишдэ кестэрилир ки, ке]фи^этин ]уксэлдилмэси проблеми мурэккеб олмагаа, кejфиjjэти характергоэ едэн хассэ вэ эламэтлэр чох вэ мухтэлифдир, ьэм дэ мэьсулун истифадэ тэ Ринаты шю элагэдар бу вэ ja дикэр хассэ фасады ола билэр. Она керэ дэ к^фицэт истеьсал вэ истеьлак мэрьэлэсиндэ езуну бурузэ верир. Истеьсал мэрьэлэсиндэ ^федэтин ]уксэлдилмэси хаммал, материал, эмэк алэтлэри вэ с. хассэлэринин ]ахшылашдырылмасыны, - идарэетмэ вэ 9M9j'hh тэшкилинин, истеьсал таранти вэ техноложи просеслэрин jyKcaK сэвицэдэ олмасьшы талэб едир. Бунунла элагэдар муэллиф мэьсулун ^фицэтинин ]уксэлдилмэси просесини комплекс тэдгиг едир.

Мэьсулун к^'фицэгинин ]уксэлдилмэси базар игтисадощатына кечид шэраитивдэ истеьсал ьэчминин артырылмасы вэ сэмэрэлищу'ин башлыча амили кими ги]мэтлэндирилир. Фактлар эсасында jarra ылыг дэрэчэси ]уксэк олан суцдэн истеьсал едилэн мэьсулларын ^'фицэтинин дэ jyxapbi олмасы фикри эсасландырылыр. Tejfl едилир ки, jaratuibir дэрэчэси 3% олан бир тон суцдэн 34 кг jar вэ ja 83 кг пендир алмаг мумкун одцугу ьадца, ^агаыльп-дэрэчэси 1% артыг олан бу гэдэр суддэн элавэ олараг 12 кг jar вэ 23 кг пендир алмаг мумкундур. Kejфиjjэтли мэьсул аз мшдарда итки верир вэ эслиндэ мэьсул истеьсальша элавэ хаммал, материал, ишчи гуввэсинэ тэлабат азалыр, саьэ ваьвдинэ мэьсул чыхымы вэ игтисади сэмэрзлилик артыр.

Диссертасщада малдарлыг мэьсуллары кejфиjjэтинин jyKC9mouiM9Cjme бир сыра амиллэрин тэ'сир етмэси вэ бу амиллэрин jeMHronijHH тэшкшшвдэн, ьejвaвдapлapьш, агрономларын, кш,уачыларын, кэвд тэсэрруфаты машынпуыранларыныи smsjhhhh тэшкилиндэн, елми-техники тэрэггинин c9BHjj эсиндэн, тэтбиг олунан технолоюуадан, игтисади механизмин фэали^этиндэн вэ с. асылы олмасы ганунау]гунлуглары кениш тэдгиг олунур. Бурада ишин вэ эмэ]ин кejфиjjэти илэ мэьсулун кejфиjjэти арасында гаршылыглы элагэ, асылылыг* принсипи тэьлил олунур, мэьсулун

истеьсал вэ истеьлак сферасында хассэлэринин тазаьур дэрэчэси о]рэнилир. Муэллиф ьэртэрэфли методоложи умумилэшмэлэр эсасында мэьсулун кдфицэтинэ тэ'сир едэн амшшэри, мэьсулун к^фищэтини характеризэ едэн хассэлэрлэ элагэдар тэдгигинин мэгсэдэу]гунлугуну эсасландырыр. Дузкун нэзэри вэ методоложи ]анашманын нэтичэсидир ки, тэдгигатчы илк дэфэ малдарлыг узрэ ^фицэтэ тэ'сир едэн амиллэрин елми тэснифатыны верир, игтисадчыларын бу саьэдэ фикирлэринэ тэнгиди jaнaшapaг малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын спесифик хусусидэтлэрини нэзэрэ алараг амиллэри тэсэрруфат фэалицэтиндэн асылы олан вэ асылы олма]ан обЗектив вэ суб]ектив груплара а]ырыр. Суб]ектив амиллэрэ ишчинин тэьсили, мэдэни сэвицэси, емосионал вэ психоложи характери, шэхси ке]ф1-щэги, об]ектив амиллэрэ исэ техники, техноложи, тэшкилати, игтисади вэ сосиал амиллэр дахил едилир. Бунунла jaнaшы, амиллэрин тэ'сири конкрет шэраит вэ мэьсулун хассэлэри илэ элагэдар фэрди, умуми вэ комплекс амиллэрэ ajpылыp. Муэллифин фикринчэ, малдарлыг мэьсулларынын кejфиjjэтинэ тэ'сир едэн амиллэр комплекс шэкиддэ о]рэнилмэли вэ тэдгиг олунмалыдыр.

Т.эдгигат нэтичэсиндэ малдарлыг мэьсулларынын ^фи^этинэ тэ'сир едэн амиллэр 6 трупа белунур: тэбии-иглим, биоложи-кюфви, техноложи, тэшкилати, игтисади, сосиоложи. Диссертаоцада ьэр бир група дахил олан амиллэр системлэшдирилир вэ муэллиф белэ бир нэтт^э кэлир ки, малдарлыг мэьсулларынын ке]ф1щэтинин ]уксэлднлмэси тэдбирлэри муэцэн едилэркэн истеьсал-истеьлак мэрьэлэлэриндэ амиллэрин тэ'сири ардычыллыша тэьлил едилмэли вэ онларын гаршылыглы элагэси нэзэрэ алынмалыдыр.

Диссертастцада ге^ едилир ки, базар игтисадщатына кечид шэраитиндэ малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын артырылмасы вэ ке^фи^этинин jYKCэлдилмэcинин эсас шэртлэриндэн бири мэьсулун ке]фиуэтини характеризэ едэн кестэричилэрин д уз кун сечилмэсидир. Ишдэ мэьсулун истеьлак вэ истеьсал мэрьэлэлэриндэ истифадэ тэ']инатындан асылы олараг ^фиЦэтин олчу ме']ары вэ кестэричилэри системини чинси вэ дфр ифадэсиндэ ьесабламаг тэклиф едилир. Тэдгигатда кестэрилир ки,

малдарлыг мэьсулларынын *Ке]фицэтини MyajjaH едан методлары 5 трупа белмэк олар: 1. влчу; 2. TejflHjjaT; 3. Ьесаблама; 4. Ьисс узвлэри васитэси ила MyajjaH етмэ; 5. Сосиоложи.

Муэллиф бу йстигшэтдэ ке]фцЦат кестэричияэринин MyajjaH едилмэсини вэ кезфвдэт эламэтлэринин дэ]ишмаси ганунау)гунлугларыны ejpaHMajn вэ ке^фщэтин прогнозлашдырьшмасы фикрини нэзэри чэьэтдэн эсасландырыр. Мэьсулун спесифик хассэлэри олдугундан вэ онлар мухтэлиф влчу ваьщщэри wis MyajjaH едищцфщдэн ке]'ф1щэт квстэричилэри фарди вэ комплекс кестэричилэрэ ajpbun.ip. Тэдгагатла MyajjaH едилир ки, ке^ф^эт квстэричилэри атрибугив эламэтлэрэ керэ 6 ipyna белунэ билэр: 6ypaja, мэьсулун истифадэ тэ^инаты, техники-истисмар, техноложи, иггисади, естетик вэ стандартлашдырма квстэричилэри аиддир.

Субут едилир ки, мэьсулун ^фицэтини характеризэ едэн хассэлэрин мищарча ифадэси конкрет шэраитдэ тазаьур олундугу вэ тэлэбаты едэмэ дэрэчэсини MyajjaH етдаци учун комплекс шэкилдэ назэрэ алынмалыдыр. Муэллифин фикринча, комплекс кejфиjjэт кестэричисинин тэркибинэ дахил олан ьэр ьансы кестэричи конкрет ьалда ajpbmbirKa даьа чох эьэмищэтли ола билар. Лакин ^фицэт кестэричисинин тэлэбатла элагэдар игтисади чэьэтдэн самарэси муасир тэсэрруфатчылыг бахымындан щ]'мэтландирилмэлидир.

Тэдгигат кестэрир ки, ^фи)]эт кестэричисинин пумэтлэндирилмэ-синин мухтэлиф методлары мевчупдур. Муэллиф эмтээлик мэьсул учун ^фодэт сэводэсинэ, эмтээлик мэьсулун хусуси чакисинэ, орта сатьшалма гщмэтлэринин MyrajucacHHa, асас вэ ьесабат деврундэ Kej^HjjaT сэвадэсинэ, кejфиjjэт эмсаллары MyajjaH едилмэклэ ьесабланан кejфиjjэт кестэричилэрина тэнгиди jaHauibip, онларын негсанларыны вэ конкрет ьалда кестэричилэрин эьэмид^этини кестэрир. Муэллиф малдарлыг мэьсуллары Kej^njjaTHHHH фэрди кестэричисини эсас вэ ьесабат девру учун орта ьесабы илдексинин KeMajn илэ ьесабламаш тэклиф едир. Tejfl етмэк лазымдыр ки, муэллифин тэклиф етдоуи методика yjryH ^фицэт индексинин ьесабланмасы тэдрис университетлэриндэ истифадэ олунур. Конкрет

фактларла бир нечэ мэьсулун комплекс одфедэт кестэричисинин истифадэсинин елми эсасы конкретлэшдирилир:

Башга вариантда, мэьсулун хеЗфицэт кестэричилэри /дэрэчэ, нов вэ е./ онун мувафиг пумэтлэринэ вурулур вэ бугун мэьсулун ьэчми ]уксэк ке]фицэт кестэричисинин /дэрэчэ, нов, вэ е./ пумэти илэ ьесабланан ьэчмэ белунур. Ьесабланан методоложи принсипдэн истифадэ етмэклэ дэjэp ифадэсиндэ кэнд тэсэрруфаты узрэ тэсэрруфат, рарн вэ республика сэвицэсиндэ комплекс ке]фщэт кестэричисини ьесабламаг тэклиф едилир:

Бурада: м - мэьсулун адлары узрэ мшдарыны,

п - мэьсулун невлэр /дэрэчэлэр вэ е./ узрэ мшдарыны, Р( - I адда мэьсулун нввунун, дэрэчэсинин вэ с. пцмэтини, qi - I адда мэьсулун новунун, дэрэчэсинин вэ с. ьэчмини, Рг1 - 1 адда мэьсулун jYKCэк неву, дэрэчэси вэ с. пумэтлэрини,

Бурада: Кк - к^фицэт кестэричисини,

Юхг - 1 адда мэьсулун ке^фиуэг эламэтинэ керэ /невлук, дэрэчэ

вэ е./ хусуси чэкисини /%/, Р«г - 1 адца мэьсулун jyкcэк ке]фицэт кестэричисинин гацмэти илэ хусуси чэкисини кестэрир /%/.

1-1 1-1

qiт - I адда мэьсулун чэмини хестэрир.

К^уфщэт кестэричисинин мухтэлиф методикада ьесабланмасы истеьсал просесиндэ ке]фи]]этин jyкcэлдилмэcи учун комплекс тэшкилати, техники, иггасади вэ с. тэдбирлэр херм^э, тэсэрруфатдахмли амиллэри ьэрэкэтз хзтирмэ]'э имкан верир. Ке]фи]]'этин комплекс кестэричисинин ьесабланмасы мухтэлиф аналожи мэгсэдлэр учун, хусусэн эмтээлик мэьсулун ке]фицэт сэви^эсини одэнмэк вэ тэьлил етмэк учун истифадэ едилэ билэр. Kejфиjjэт сэви^эсинин муэ^эн едилмэсинин эьэмицэти онунла изаь олунур ки, ^фицэт сэвицэси нэзэрэ алынмаша пдмэтлэр фэршэндирияир вэ тэлэб-тэклифлэ элагэдар тэкмиллэшдирилир. К^фи^этин }уксэлдилмэсинин оптимал сэвицэси мэьсулун к^фицэти илэ элагэдар чэкилэн хэрчлэрин штисади сэмэрэси илэ елчулмэлидир.

Диссертаауада ке]фи^этин Зуксэлдилмэси мэгсэдилэ тэсэрруфатдахили тэдбирлэри ьэ]ата кечирэркэн вэ истеьлакчыларын тэлэблэринэ мувафиг истеьсалын артым сур'эти вэ пропорсщ'аларыны муэцэн едэркэн ке]фицэт сэвицэсинин прошозлашдырылмасы учун капитал пуулушу ajpылмacы тэдгиг олунур. Муэллиф ге^д едир ки, кэнд тэсэрруфатында ке]фицэтин jYKcaпдилмэcи прогнозу елми-техники тэрэгтинин инкишафы илэ узлашдырылмыр, игтисади инкишафын мицасы вэ везифэлэри илэ элагэлэндирилмир, бунунла элагэдар рэгабэт габилицэтинэ малик ^фицатли мэьсул истеьсал едилмир, истеьлакчыларын еьттуач вэ тэлэблэри долгун едэнилмир. Бунун эсас сэбэблэриндэн бири республика сэвидэсиндэ кejфиjjэтин прошозлашдырылмасы вэ учотунун олмамасы, ке]фи]]этин jyкcэдцилмэcинин штисади чэьэтдэн стимуллашдырылмасынын зэиф апарылмасыдыр. Бунунла элагэдар муэллиф кэнд тэсэрруфаты мэьсулларьшьш к^фицэт кестэричилэри системини прогнозлащдырмаг вэ учотуну апармаг учун методолоиуа ьазырламыш, тэсэрруфатларьш статистик вэ ьесабат сэнэдлэринэ мувафиг формалар дахил етмишдир. Ьазырда ьэмин формалар тэсэрруфат тэчрубэсиндэ кениш истифадэ олунур.

Диссертасщада ке]фи^ат кестэричилэрини муэ^эн етмэк, прогнозлащдырмаг вэ учотуну апармагла мэьсулун ке]фи^этинин

]уксэлдилмэсинин перспектив инкишаф метшим ьесабла.маг тэклиф олунур. Бу мэгсэдоэ, мутлэг кэмицэтлэ ифадэ олунан сон беш нл учун фактики орта ке]ф1щэт сэвицэси, бундан ]уксэк олан сэви^'эни элавэ етмэклэ, ьэмин ]уксэк сэви^эли иллэрин мигдарына белунур. Нэтичэдэ ьэндэси орта кэми^эт дустуру илэ артым сур'эти тапылыр.

Мэьсулун ке]фи^этинин прогнозлашдырылмасынын игтисади маьицэтини муэллиф онунла изаь едир ки, ]уксэк кеклукдэ сатылан гарамалын хусуси чэкисинин 1% артырылмасы республика сэвщэсиндэ 10 мин тонларла ет элдэ eтмэjэ имкан верир. Дикэр тэрэфдэн кejфиjjэт сэви^эсинин прогнозлашдырылмасы мэьсул истеьсалына чэкилэн хэрчлэрэ нэзарэт етмэклэ, ejни замавда ^фицэтлэ элагэдар хэрчлэрин игтисади сэмэрэсинэ дэ имкан верир. Бу фикрин мэнтиги нэтичэси ьесабламаларла тэсдиг едилир.

Ьазырда аграрсэна]'е комплексинин эсас саьэси олан кэнд тэсэрруфатьшда истеьсал олунан мэьсулларын 65-70%-и билаваситэ сон истеьлака . дахил олмадан сенате е'малы просесиндэн кечир. Тэдгигат кестэрир ки, ичтимаи тэсэрруфатлар 1971-1990-чы иллэрдэ республикада умуми мэьсулун 72,3%-ни, 1991-1994-чу иллэрдэ исэ 55,7%-ни истеьсал етмишлэр. Ьэмин деврдэ истеьсал едилэн этин 41,5%-ни, судун 44,5%-ни ичтимаи тэсэрруфатлар верирдисэ, 1991-1994-чу илдэ мувафиг олараг этин 38%-ни, судун 33%-ни дэ онлар вермишдар.

Республикада 1986-1990-чы иллэрдэ истеьсал едилэн кэнд тэсэрруфаты мэьсулларынын 36,2%-и, 1990-1994-чу иллэрдэ исэ 37,5%-и ье]вандарлыщан элдэ едилмишдир. Ичтимаи тэсэрруфатларда истеьсал едилэн мэьсулун мувафиг олараг 22%-и вэ 24,3%-и ь^вандарлыгын па]ына душмушдур. Ье]вандарлыган умуми мэьсулунда малдарлышн хусуси чэкиси 1990-1994-чу иллэрдэ 54,7% тэшкил етмишдир ки, бунун да 58%-и суд, 42%-и эт мэьсулундан ибарэт олмушдур. Девлэтэ сатылан этин 66,3%-и гарамал, 18,8%-и гсуун-кечи, 12,5%-и гуш, 2,4%-ини исэ донуз эти тэшкил етмишдир.

Тэьлил нэтичэсиндэ а]дын олур ки, бугун бунлара бахма]араг, об]ектип вэ суб]екгив сэбэблэрдэн ье]вандарлыг мэьсуллары истеьсалынын азалмасы

м^ли кучлэнмиш, эьалинин ьэмин маьсуллара тэлэбатынын едэнилмэси пислэшмишдир. Алмашуа, АБШ, Ьолландауа, Дапошуа вэ дикэр елкэлэрдэ бир кэндлинин истеьсал eтдиjи мэьсул чэмицэт миг]асында 80-100 нэфэри jeдиздиpиpcэ, республикамызда 3-5 нэфэрин тэлэбатыны одэ]э билмир. Ь^вандарлыг маьсулларынын елми чэьэтдэн эсаславдырылмыш нормалары узрэ эьалинин истеьлак тэлэби эт узрэ 21,8%, суд узрэ 44,0%, ]умурта узрэ 35% едэнилир. Бунунла ]анашы, ез истеьсалымыздан адамбашына истеьлак хе^и ашагы душмуш, 1994-чу иддэ 1990-чы илэ нисбэтэн эт вэ суд истеьлакы 54% азалмышдыр. Бутун бунлар малдарлыг мэьсуллары истеьсальшы артырмаг вэ ке]фи^этини jYKcэлтмэк учун мевчуд дахиди еьти)ат мэнбэлэрини ашкар етмэклэ конкрет тэклифлэр ьазырламаш гаршьца чыхарыр. Бу мулаьизэнин мэнтиги эсасы онунла элагэдардыр ки, кэнд тэсэрруфаты истеьсалынын тэлэбатыньш едэнилмэси ье]вандарлыгын, хусусэн дэ малдарлыгын вэзиуэтиндэн чох асылыдыр. Тэдгигат кестэрир ки, истеьсал, тэдарук, сахлама вэ е'мальш ваьид идарэетмэдэ чэмлэшдирил-мэсинэ бахма]араг, малдарлыгын инкишаф сави]]эси,эт-суд истеьсалы, ке^фи^ати вэ мевчуд еьпуатлардан истифадэ вэзицэти муасир тэлэбатдан чох кери галыр. Республика колхоз вэ совхозларында, шэхси тэсэрруфатларда, муэссисэ вэ тэшкилатларьш аграр сехлэриндэ малдарлыг мэьсуллары истеьсалыны артырмаг вэ ^фицатини Зуксэлтмэк учун истифадэ едилма]эн мевчуд потенсиал еьти]атлар ашкар едилир. Муаллиф малдарлыг маьсулларынын кс^фи^эгинин ]уксэлдилмэсини истеьсалын артырылмасы илэ элагэландирир ва белэ нэтичэjэ кэлир ки, гарамалын ке]фи^ет костэричилари колхоз вэ совхозларын озлэриндэ дэ мухтэлиф сэви^'эдэдир. Фэрди тэсэрруфатларда гарамалын ке]фи^эт кестэричилэри исэ ичтимаи тэсэрруфатлара нисбэтэн хери jYкcэкдиp. Она: керэ дэ муэллиф малдарлыгын инкишафыны хусуси мупкицэтэ эсасланан ]ени тасэрруфат формалары илэ элагэландирир.

Тэдгигатла "муэ^ан едилир ки, базар мунасибэтлэринэ кечид шараитиндэ малдарлыг саьэсинин иггисади сэмэрэлшиуинин ]уксалдилмаси, эг-суц истеьсалынын артырылмасы вэ ке]фидэти, эмлак вэ торпаг па]ы олан

саьибкарлыгын инкишафы, кэндли (фермер) тэсэрруфатлары, коопера-тивлэр, сэьмдар чамицатлари ]арадылмасы 1-шэ элагэдардыр.

Диссертаицада гедо едилир ки, эт истеьсалыны артьгрмаг онун ке]фицэгинин ]уксалдшшаси кими мурэккэб вэ вачиб мэсэлэлэрдэн биридир. Гарамал этинин ке^фи^ этинин ]уксалдилмаси дедикдэ, гарамальщ кеклук дэрэчэси вэ орта дири чэкисинин артырылмасы нэзэрдэ тугулур. Бу исэ бир сыра амиллэрлэ башыдыр. Бела ки, этан ке]ф!щэтинин jYKcэлдилмэcи малын ирси хусусщэтлэри, чине тэркиби, кэсилмэ • тexнoлoкиjacы, ]'ашы, сашамлыгы, ]емлэрин тэркиби, малын сахланма шэраити, ма]аланмасы, ьejвaндapлapьш мадди марага вэ с. илэ элагадардыр. Муэллиф ьэмин амиллэри гаршылыгяы вэ комплекс сурэтдэ нэзэрэ алмагы тэклиф едир.

Тэдгигатдан а]дын олур ки, республикада малдарлыг саьэсиндэ ихтисаслашдырылмыш тэсэрруфатларын ]арадылмасы, гарамальш чине тэркиби, сахлама, ]емлэмэ шэраитишш ]ахшылашдырылмасы, мутарагги технолокщанын тэтбиг едилмэси, интеграс^а принсиплэри асасында малдарлыгын вэ ]ем истеьсалынын сэна]е тэмэли эсасында инкишафы эт-суд истеьсалы вэ ке]фи_У этинин зуксалдилмэсинэ (1993-1994-чу ил истисна олмагла) имкан вермишдир. 1980-чы илдэ девлэтэ сатылан гарамалын 36,6%-и ]уксак кеклукдэ олмушдурса, 1990-чы илдэ 47,8%-и, 1994-чи илдэ исэ 13,0%-и ]уксэк кеклукдэ олмушдур. Бу сатылан гарамальш орта дири чэкисинин азалмасы, jeмлэ тэ'минатын пислашмэси, мадди марашн олмамасы илэ элагэдардыр. Дикэр тэрафдан базар мунасибэтинэ кечид деврундэ истеьсал-игшсади элагэлэрин позулмасы, пумэтлэрин вэ тэчьизатын сэрбэстлэшдирилмэси, мали^э-кредит системинин кечид доврунэ эдгунлашдырылмамасы вэ с. элагэдардыр.

Тэдгигатла муэцэн едилмищдир ки, Абшерон, Канчэ-Газах, Муган-Сагцан белкэлариндэ девлэтэ сатылан гарамал этинин ке]фиуэт кестэричилэри дикэр белкэларэ нисбэтэн хе^и Зуксэк олмушдур. Тэьлил нэтичэсиндэ а]дын олур ки, республиканын бугун тэбии-игтисади белкэлариндэ эт истеьсалыны артырмаг вэ ке]ф1у]этини ]уксэлтмэк учун

истифадэ едилмэмиш кулли еьт^атлар мевчуддур вэ бу еьпуатлардан мухтэлиф, ьэм дэ чох ашагы сэви^'эдэ истифадэ олунур. Буну тэбии-игтисади белкалэрин 1936-199 ]-чи иллэрэ дайр фактики мэ'луматларывдан кермэк олар (1-чи чэдвэл).

1-чи чэдвэл

Азэрба]'чан Республикасыньш тэбии-штисади белхэлэри тррэ гарамал эгинин щфидэтинин jYKCэлдилмэcи еьтауатлары

Бэлкэ- •Гуксэк 1уксэк Бир тон этин Чаван

нин кеклук кеклук- орта пцмэти малый

Белкэлэр респуб- дэ тара дэ /мин манат/ чэмдэ

ликада малый малый чэми о чум. хусуси

хусуси чэмдэ орта jYкcэк чэкиси

чэкиси, хусуси дири кеклук %

% чэкиси, % чэкиси, кг Дэ

Нахчыван МР 2,7 41,7 243 4615 5255 13,1

Абшерон 2,3 58,2 385 4708 5377 -

Мил-Гарабаг 24,2 59,3 306 4703 5207 39,0

Ширван 16,0 50,1 302 4646 5174 48,3

Кэнчэ-Газах 13,2 57,0 308 4633 5183 41,3

Лэнкэран-Астара 4,9 34,0 251 4500 5152 50,6

Муган-Сагуан 14,8 50,6 329 4525 5162 25,2

Губа-Хачмаз 8,7 37,1 335 4475 5204 43,9

Шэки-Закатала 13,2 35,0 309 4438 5211 30,9

Республика 100 49,9 313 4571 5110 36,9

Арашдырмалар нэтичасиндэ му-эллиф бела бир натича^э кэлир ки, гарамалын ]уксэк кеклу)унун вэ орта дири чэкисинин артырылмасы игтисади сэмэрэлшифш jYKcэлдилмэcинин муьум еьтсуат мэнба]и олмасына бахма]араг, индщэдэк республикада ке]фи^ат хестэричиси дузкун шjмэтлэндиpилмэмишдиp. Диссертасщада кестарилир ки, 1986-1990-чы иллэрдэ ихтисаслашдырылмыш атчилик тасарруфатларында гарамалын орта дири чэкиси вэ эт чыхымы колхоз вэ совхозлара нисбэтэн орта ьесабла 812% ]уксэк олмушдур. Бувдан башга, ]уксэк кеклукдэ олан гарамалдан эт чыхымы орта кеюгщэ нисбэтэн 10-12% чох, калорютуи исэ ики дэфэ ]уксэк олмушдур. Фактики мэ'луматлардан керунур ки, 1991-1994-чу иллэрдэ республикамызда гарамал узрэ эт чыхымы 43,1% тэшкил етмшццир. Бу кестэричинин взу мустагил девлэтлэрдэ олдугундан чох ашашдыр. Бела ки, Укра]нада гарамалдан эт чыхымы 54%, Беларус, Латвщ'а, Литва, Естош^а республикаларьшда 55-61% олмушдур. Ьэмин республикаларда ьэр нэфэрэ биздэкиндэн 2-2,5 дэфэ чох эт истеьлак едиддауини нэзэрэ алсаг, мевчуд имканлардан истифадэнин тэлэбата чаваб вермэдщ'ини а]дын керэрик.

Тэьлил нэтичасиндэ керунур ки, гарамал этинин истеьсалыны вэ ке]фицэтини ]уксэлтмэ]ин эсас истигамэтлэриндэн бири кэнд тэсарруфатына ]арарлы торпашн 38%-ни, эсас фондларын 28%-ни, кэнд тэсэрруфатында чалышанларын 28%-ни вэ республикадакы гарамальш 40%-ни эьатэ едэн, игтисади чаьэтдан зэиф олан даг белкэлэри тэсарруфатларынын инкишаф етдирилмэсидир.

Конкрет фактлар кестэрир ки, ьэмин тэсарруфатларда истеьсалын мадди-техники базасы зэифдир, агрозооба]тар тэдбирлэри дузкун ¿еринэ jeтиpшшиp, биткичилик вэ ье]вандарлыща мэьсулдарлыг кестэричилэри чох ашагыдыр, 1990-1994-чу иллэрдэ ьэр инэкдэн 320-710 кг суд сагылмыш, гарамалын кундэлик чэки артымы 20-80 г олмушдур. Гарамалын гысырлыг фаизи ]уксэк олмагла, ьэр 100 инэ]э 15-32 баш бузов алыныр. Тэдгигат нэтичасиндэ а^дын олур ки, бунун эсас сэбаблари дахили ихтисаслашдырманын елми асасда апарылмамасы, кэнардан кэтирилэн гарамалын колхоз вэ совхозлара ]ерлэшдирилмэсинин дузкун тэшкил

едилмэ^еси, тэбии-иггисади, ьэм дэ чине малый сахланмасы учун шэраит, jeM базасы, мутэхэссисларин ихтисасынын вэ с. нэзэрэ алынмамасыдыр. Бундан башга, узун муддэт тэсэрруфатларда гарамал биналары 400, 600 вэ 800 башлыг нэзэрдэ тугулмуш вэ ье]вацдарлышн инкишафы учун мадди базасы зэиф олан ^ерлердэ тикинти апарылмышдыр. Она керэ дэ ьэмин биналардан истифадэ сэви^эси 25-50% тэшкил етмэклэ, jeMa тэлэбат ©дэнилмир, онларын механиклэшдирилмэси сэви^аси ьазырки тэлэбата чаваб вермир. Муэллиф малдарлышн инкишафына ]онэлдилэн капитал го)улушунун кезлэнилэн сэмэрэни вермэмэсини елми шэкилдэ эсасландырыр. Республика сэви]]эсиндэ вэ белкэлэрдэ ихтисаслашманын муасир вэзицэти, торпагдан, техник ад ан вэ ишчи гуввэсиндэн истифадэ ье]вандарлышн инкишафына стимул japaTMaMbnn, бир тэсэрруфатда 3-4 нев битки бечэрилмэси вэ ье]вандарлыгын 2-3 саьэсинин инкишаф етдирилмэси исэ истэнилэн нэтичэни вермэмишдир. Она керэ дэ малдарлыг мэьсулларынын ке]фиуэти кэскин сурэтдэ фэргяэнир.

Эт истеьсалынын артырылмасында эсас мэнбалэрдэн бири гарамалын 25,0%-ни, эт истеьсалынын 22%-ни, конун 40%-ни, суцун 13,3%-ни верэн вэ аран белхэсиндэ ]ерлэшдирилэн чамышчылышн инкишаф етдирил-мэсидир. Ьесабламалар кестэрир ки, чамышчылыща тэсэрруфатдахили еьтацатлардан истифадэ етмэк ьесабына эт вэ суд истеьсалыны 10-12% артырмаг олар.

Чохиллик мэ'луматларын тэьлили нэтичэсиндэ муэллиф бела бир елми нэгиче]э кэлир ки, 1986-1990-чы иллэрдэ республиканын колхоз вэ совхозларында ье]вандарлыгда ке]фицэт кестэричилэрини ]уксэлтмэк, • гарамалын баш са_)ыны сабит сахламаг, онун тэкрар истеьсалыны тэ'мин етмэк вэ мовчуд еьтщатлардан сэмэрали истифадэ эсасында эт истеьсалыны орта ьесабла 196 Мин тон артырмаг имканы олмушдур. Ьэмин имканлардан ]алныз 50%-ни истифадэ едилэреэ, ьэр ил эьалинин ьэр нэфэри ьесабьша истеьлакы 14,6 кг артырмаг мумкундур. 1994-чу илдэ исэ ьэмин еытуатлар ьесабьша эт истеьсалыны 126 мин тон артырмаг оларды.

Ьазыркы игтисади мустэгиллик вэ базар иггисадицатына кечид шэраитивдэ эьалинин суд вэ суд мэьсулларына, е'мал caHajecHHHH иез

к^фщэтли хаммала олан тэлэбатыны одэмэк эсас вэзифэлэрдэн биридир. Материалларын тэьлили костэрир ки, 1976-1980-чы иллэрэ нисбэтэн 1986-1990-чы иллэрдэ суд истеьсалы орта ьесабла 1,6 дэфэ артмыш, 1990-1994-чу иллэрдэ иса 1,8 дэфэ азалмышдыр. 1986-1990-чы иллэрдэ судун 96,1%-и биринчи нов кими сатылмышдырса, 1994-чу илдэ бу костэричи 56% олмушдур. 1992-1994-чу иллэрдэ республиканын бугун ра^кларында суд сатышы зэрэрлэ баша кэлмишдир.

Тэдгигат кестэрир ки, эт исгеьсалында олдугу кими суд истеьсалында да кejфиjjэти jyKC9WTM3K учун истифадэ едилмэмиш еьтщ'ат мэнбалэри мевчуддур. Суд истеьсалынын артырылмасы вэ кejфиjjэтинин jyKC9nOTOTM9CH, гарамальш орта дири чэкиси вэ коклук дэрэчэсинин j-уксэлдилмэси мэсэлэлэри ила гаршьшьспты элагэ вэ асылылыгы нэзэрдэ тутур. Дикэр тэрэфдэн, суцун кejфиjjэг кестэричилэринин ]'уксэлдилмэсинин этин кejфиjjэтинин ]уксэлдилмэсиндэн тамамилэ фэрши хусусидэтлэри вардыр. Этин к^фидоэтинин ]уксэлдилмэси гарамальш чине тэркиби, онун фэрди хусуси^этлэри, jauibi, сагламлыгы вз физиоложи вэзицэти, je мин тэркиби, гарамальш сахланмасы шэраити, ма]'аланмасы, ье]вандарларын мадди марагы вэ с. илэ сых башыдырса, судун ке]'фицэтинин ]уксэлдилмаси ьэмин амиллэрдэн башга сагьш деврундэн, тэсэрруфатларда фермаларда аваданлышн вэзиуэтиндэн, санитар-кик^ена пудаларына эмэл едилмэсиндэн, суцун к^фицэтинин дузкун муэЦэн едилмэсиндэн, онун дашынмасы, сахланмасынын тэшкили вэ муддэтиндэн вэ с. асылыдыр. Лакин буна 6axMajapar бир чох рарнларда ьэмин амиллэрэ фикир верилмир. Суд истеьсалынын азалмасы к^фи^эт квстэричилэринхш иислэшмэси илэ муша]иэт олунур. Муэллиф белэ бир HarnMaje кэлир ки, ьэр инэкдэн суд сагамы аз олан тэсэрруфатларда ке]фщэт кестэричилэри дэ ашагыдыр. Бунунла jaHaiiibi, ьэмин тэсэрруфатларда судун к^фи^эт кестэричилэри муэцэн едилмир вэ онун учоту апарылмыр.

Суцун кejфиjjэт костэричилэрини дузкун ги]мэтлэндирмэк мэгсэдилэ Франса, Финлаютуа, Итагшца, Полша, Данимарка вэ дикэр елкэлэрдэ олдугу кими онун jambWbira илэ janauibi зулалы да учота алынмалыдыр.

Муэллифин фикринчэ, судца }аг нормасы олдугу кими, дввлэт стандартларында судун ]ени ке]фи|]ат тэлэби- зулал нормасы да муэдэн едилмэлидир- Масэлэнин елми вэ практики аьэми^эти онунла эсасландырылыр ки, суддэ зулал чох олдуща 1 кг пендир, шор вэ дихэр суд мэьсуллары истеьсалы учун аз суд тэлэб олунур. Суддэ зулалын 0,1% артырылмасы 1 тон пендир алынмасы учун 290 кг суд аз сэрф едилир, ]ахуд ьэмин мищардан 31,8 кг чох пендир элдэ етмэк мумкундур.

Судун ке]фицэтинин ]уксэлдилмэси екти] атларынд ан сэмэрэли истифадэ едилмэмэсинин эсас сэбэблэриндэн бири судчулук истигамэтли ье]вандарлыща мэьсулдарлыгы ашаш олан гарамал сахланылмасы, малын чине тэркибинин ¿ахшылышдырылмасы учун капитал гсуулушунун а]рылмамасы, судлук гарамалын ихтисасяашма вэ ]ерлэшдирилмэсинин елми эсасда апарылмамасы вэ jeм базасыньш зэиф олмасыдыр. Диссертаауада дат белкэлэривдэ судун кеЗфи^этинин Зуксэлдилмэси саьэсиндэ бвjYK еьтауатлар олдугу кениш тэышл едилир (2-чи чэдвэл).

2-чи чэдвэл

1990-1994-чу иллэрдэ дат рарнларынын тэсэрруфатларында кejфиjjэтин jyкcэддилмэcинин игтисади сэмэрэлшцуэ тэ'сири

блчу ваьиди Ичтимаи белмэ узрэ Ашаш рента белли вэ зэрэр лэ тшкуэн тэсэрруфатаар узрэ

Ьэр инэкдэн суд сагылыб кг 1035 565

Бир сентнер суда эмэк мэсарифи адам-саат 64,2 93,7

Бир сентнер эта эмэк мэсарифи 166,7 285,5

Кундэлик орта чэки артымы грам. 192 63

Судун ке)фииэти - 1 нов % 65,4 12,2

1уксэк коклукдэ эт % 44 10,6

Бир сентнер мэьсулун ма)а дэ^эри: мин манат

атвд ч и 85,5 238,4

судун (4 Н 21,6 43,5

Бир сентнер мэьсулун рентабелли{и:

атин % -16,3 -45,6

судун % -5,7 -64,5

Мевчуц сьтщ'атлардан самэрали истифадэ етмак, даг pajoнлapынын тэсэрруфатларынын мадци-техники вэ jeм базасыны меькэмлэндирмэк учун мовчуд норматив ьугуги сэнедлэрэ ]енидэн бахылмалы, бу саьэдэ ишлэри кокундэн ]ахшылашдырмага имкан верэн довлэт программ ьазырланмалы, jeни тэсэрруфатчылыг формаларьшын Зарадылмасы илэ элагэдар малина,кредит, веркилэр вэ импдазлар системи тэтбиг олунмалыдыр. Суд истеьсалыны аргырмаг вэ ке]фщэтини jYкcэлтмэк мэгсэдилэ кэндли (фермер) тэсэрруфатларьша, кооперативлэрэ, эмлак вэ торпаг пajы олан мустэпш саьибкарлара вэ сэрбэст ичapэjэ устунлук верилмэлидир. Муэллифин фикринчэ, ихтисаслашдырылмыш судчулук тэсэрруфатлары ке]фицэгин вэ игтисади сэмэрэлилщ'ин jYкcэлдилмэcинин эсас еьти]"ат мэнбэлэриндэн биридир. Груплашдырылмыш мэ'луматларын тэьлилиндэн а]'дьш олур ки, ьэр инэкдэн дана чох суд сашлан Угрупда дикэр груплара нисбэтэн ьэр сентнер судэ даьа аз эмэк сэрф олунур, судун маЗа дэjэpи ашагы олмагла, 100 ьектар кэнд тэсэрруфатьша ]арарлы торпага суд истеьсалы .чох вэ онун кejфиjjэти ]уксэк олур. Бу кестэричилэр белкэлэр вэ ра]онлар узра бир-биривдэн кэскин сурэтдэ фэргаэнир. Тедгигат нэтичэсиндэ муэ^эн едилир ки, бела бир фэргин эмэлэкэлмэ сэбэблэриндэн бири колхоз вэ совхозлардакы фермаларда судун гэбулу, сахланмасы учун хусуси ша'бэлэр, тэьлили учун исэ лаборатори]алар ]охдур. Чох ьалларда судун ке]фицэти суд гэбулу мэнтэгэлэриндэ вэ ja Заг-пендир заводларында муэдоэн едилир. Судун кejфиjjэтини jYкcэлтмэк, нэзарэти тэ'мин етмэк мэгсэдилэ фермаларда суд лаборатор!цалары тэшкил едилмэли, исти-со]уг су илэ, аваданлыг, чиьаз вэ реактивлэрлэ тэчьиз олунмалыдырлар. Бундан башга, сагым дэзкаьлары вэ габларын jyjyлмacы, дезинфекауа едилмэси, судун со]удулмасы вэ с. мэсэлэлэр тэсэрруфат рэьбэрлэринин, зообадар вэ тибб мугэхэссислэринин нэзарэтиндэ олмалыдыр. Суд истеьсалы, дашынмасы вэ сахланмасы илэ элагэдар истеьсал-игтисади элагалэр тэкмиллэшдирилмэли, саьибкарлыга эсасланан мулкицэт инкишаф етдирилмэлидир.

Суп истеьсалынын артырылмасы вэ к^фрщэтишш ]уксэлдилмэсинин эсас шэрти судлук гарамала ]едиздирилэн jeMHH тэркиби вэ онун кезфи^этидир. Бунунла элагэдар гарамала мэьсулдарлыгындан, чинсиндэн, ]ашьшдан вэ с. асьшы олараг эсасландырылмыш jeM najbiHbm верилмэсинэ чидди назарэт едилмэлкщир. Тэчрубэ кёстэрир ки, норма узрэ верилэн jeM flajrammKfla супдэ jaraH мищары 0,2-0,3% азалыр. Бу исэ республика сэвщэсиндэ 100 мшцардларла манат кэлирин итирилмэси демэкдир.

Диссертасщада эт-суц истеьсалыны артырмаг, кejфиjjэтини jyKcanmaK учун jeM истеьсалы вэ онун кejфиjjэтинин мовчуд вэзицэти кениш тэьлил едилир. Конкрет фактларла субут олунур ки, муасир шэраигдэ малдарлыгьш инкишафы вэ ^фвдэт кестэричилэринин ^уксалдилмаси jeM4mmjmi интенсив инкишафьшдан, ^фщэтиндэн чох асылыдыр. Муэллиф бела бир Hanraaja кэлир ки, эт-суд истеьсалы, малдарлыг мэьсулларьшьш кejфиjjэт кестэричилэринин jyKcanjpuiMaciiHiffl 60-70%-и jeM вэ jeMnaMa илэ элагэдардыр. Тэркибиндэ 4% jar олан бир килограм суцун эмэлэ кэлмэси учун 0,6 jeM ваьиди талэб олунур, она керэ дэ суцун мгадары, суддэ jar фаизи вэ hejBaHbm чанлы кугласи нэзэрэ алынмагла, jeM najbi MyajjaH едилир. Ьесабламалар кёстэрир ки, расиовда протеин 1% чатышмадыща мэьсул истеьсальша 2% артыг jeM сарф едилир, бу да 10 мшуард манатдан чох вэсаит итирмэк демэкдир. Муэллифин фикринчэ, гарамалын сэмэрэли jeM расионуна керэ jem9HMacH эт вэ судун кejфиjjэтинэ мусбэт тэ'сир кёстэрир вэ иггисади чэьэтдэн фа]далы ьесаб едилир.

Мэ'луматларьш тэнгиди тэьлиливдэн ajflbiH олур ки, республикада jeM9 олан тэлэбат едэнилмир, ьэр шэрти мала 8-12 сентнер jeM ваьиди истеьсал едилир. 1994-чу илдэ исэ 1990-чы илэ нисбэтэн республиканын pajoraapbiHbiH 52%-дэн чохунда jeM биткилэринин мэьсулдарльиы орта республика сэвэдэсиндэн ашагы олмушдур. Муэллифин ьесабламаларьша керэ 1990-1994-чу иллэрдэ республика узрэ pajoniapbffl 76%-и ьэр ьектардан 80 сентнер силос вэ jauibui jeM учун гаргадалы истеьсалына наил ола билэрдилэрсэ, jeM истеьсалыны 1,5 мшуон тон артырмаг мумкун сшарды. Бу ьесаба эт истеьсалыны 14,5 мин тон, суд истеьсалыны 66,4 мин

тон артырмаг вэ эьалинин ьэмин мэьсулларла тэчьизатыны хе]ли ]ахшылашдырмага имкан japaнapды.

Ге]д едилир ки, силос вэ jaшыл jeм учун гаргыдалы экинлэринин 76,4, кeкyмejвэлилэpин 85,5, чари илин ]онча экинлэринин 93,4%-инин суварылан торпагларын пajынa душдузуну нэзэрэ алсаг, бунун эт-суд истеьсалыны артырмаг вэ ке]ф1щэгини ]уксэлтмэк учун нечэ бе]ук эьэми^'эти олдугуну адощ корэрик.

Бунунла ]анашы тэркибиндэ чохлу протеин, зулал вэ башга фадалы маддэлэр олан вэ учуз баша кэлэн ]емлэрин экилмэси, ^м.экини саьэсинин гурулушунун тэкмиллэшдирилмэси тэклиф едшшр.

Диссертаси]'ада ге^ олунур ки, мэвчуд тэбии отлаг вэ бичэнэклэр агрономларьш хвдмэт саьэсиндэн кэнарда галмышдыр, онларьш бечэрилмэси, кубрэлэнмэсинэ диггэт зэифдир, ]'ем нохуду, вэлэмир, бириллик отларын вэ дикэр ]ем биткилэринин мэьсулдарлыга вэ к^фицэта чох ашагыдыр. 1емин ке]ф1щэтини ]уксэлтмэк учун ктуалашдырма васитэлэриндэн, хусусэн ьербисвдлэр вэ песгисвдлэрдэн истифадэ зэиф апарылыр, jeм экинлэринэ тэлэбатьш 20%-и гэдэр узви вэ минерал кубрэ вершшр. Нэтичэдэ 15-20%-дэк jeм иткисинэ ]'ол верилир.

Тэьлил кестэрир ки, тэдарук едилэн ]ешш тэркибиндэ 1 синфэ аид едилэн ]емлэрин хусуси чэкиси 40-50%-дэн jyxapы олмур. Бэ'зи pajoнлapдa бу кестэричи 10-15% тэшкил едир. Конкрет мэ'луматларын тэьлили эсасында муэллиф белэ нэт^^э кэлир ки, ]емин ким]эвн тэркибинэ диггэт верилэн вэ протеин чох олан ра]онларда эт вэ судун ке]фицэти ]уксэк олур.

Бунунла jaнaшы, jeм экинлэринин штисади чэьэтдэн оптимал гурулушу муэдоэн олунур, гарамалын инкишаф истигамэти вэ малдарлыг мэьсуллары алынмасы бахымындан ]емчшпфш инкишаф истигамэтинин элагэлэндирилмэси вэ ]ем базасыны меькэмлэндирмэк учун ихтисаслашдырылмыш ]емчилик-тохумчулуг тэсэрруфатлары ]арадылмасы тэклиф едилир.

Тэьлил )^>стэрир ки, Муган-Сагуан, Губа-Хачмаз бешхэсиндэ ]ем экинлэри саьэсиндэн чох ]ем ваьиди элдэ едилмэси, ьэр инэкдэн суд

сагылмасы башга болкэлэрэ нисбэтэн jyKCSK олмагла, мэьсул ваьидинин Maja flajapH, хусусэн jeM масарифинин хусуси чэкиси 1,2-2,0 дэфэ ашагыдыр. Бела бир инкишаф MejnH мушаьидэ олунур ки, ьектардан 100 jeM ваьиди ьесабы ила jeM истеьсалы артдыгда, ьектара шарти гарамалын сыхлыгь\ 3-5 баш артыр, умуми мэьсул истеьсалы исэ 100 ьектар jeM экининэ 400-600 мин манат чохалыр. Бела нэтичэ алыныр ки, ьектардан jeM ваьиди чыхымынын артмасы маддарлыг мэьсуллары истеьсалынын 5-8% артмасьша имкан верир. Тэьлил хестэрир ки, jeM бигкилэринин бичилмэси, дашьшмасы вэ сахланмасы заманы технолоюуанын позупмасы ила jeMHH 2530%-и итирилнр ки, бу да мэьсулун Maja flajspmnm артмасьша сэбэб олур. Она керэ да jeM бигкилэринин мэьсулдарлыгыны артырмаг, иткилэри азалтмаг маьсулун Maja flajapiöffl ашагы с алан эсас еьтауат мэнбэ]и кими raj мэтлэндирилир.

Муаллифин фикринчэ, малдарлыг jeM4KrmjHH езунэмэхсус хусусщэти ила элагэлэндирилмэли, ьар бир конкрет тэсэрруфатда мевчуд мал учун jeM расионуна лазым олан мувафиг jeM истеьсал едилмэлидир. Тэчруба костэрир ки, бу вачиб шэрт хезлэнилмэдефтдэн тэсэрруфатларда протеин вэ зулал аз олан jeM биткилэри экини хенишлэндирилмиш вэ чох ьалларда сатыналма jeMnapa устунлук верилмишдир. Она керэ да гарамалын к^фийэтли jeMa тэлэбатьшьш учдэ бири едэнилмэмиш галмыщдыр. Тэдгигат кестарир ки, ичтимаи тэсэрруфатларда гарамалын jeM9 тэлэбаты сатыналма ]вмлар дэ дахил олмапха 65% едэнилмишдир. Гарамалын гарышыг, ширэли вэ janibw jeM9 талэбаты 25-37%, габа jeMa тэлэбаты исэ 2, 3 дэфэ чох едэнилир. Лакин ьэмин габа jeMHH тэркибинда кулэш 30-35% тэшкил едир. Керувдвду кими, талэбата урун jeM нисбэтинин позулмасы, jeMHH к^'фщэтинин ашагы олмасы ьэр шэрти мала jeM масарифинин нормадан 15-20% артыг мэсариф едилмэсина, гарамальш маьсуддарлыг вэ кejфиjjэт кестэричилэринин ашагы душмэсинэ, бу да ьэр ил 20-25 мшцард манат кэлирин итирилмэсина сэбэб олмушдур.

Субуг eraaja еьпуач joxítyp ки, jeмлэмэдэ от, кулэш, чу^ундур вэ дикэр ]'емлардан натур ал шэкилда истифадэ олунмасы истэнилэн сэмэрэни вермир.

Она херэ дэ ьэмин ]емдэн хырдаланмыш, портулмуш, гатышдырылмьип вэ таразлашдырылмыш формада верилмэси вэ ]ем па_)ына микроелементлэр элавэ едилмэси, иггасади чэьэтдэн сэмэрэли ьесаб едилир. Jeмчилиjин мадди-техники тэчьизаты, ]ем лабораторщаларынын фэали^эти, ]емчиликдэ чалышанларын эмэк ьаггынын мэьсул истеьсалы илэ элагэлэндирилмэси, эмэjин тэпншлинин мугэрэгги фор.уаларынын тэтбиги, мадди мараг вэ с. к^фицэтин jyк:cэлдилмэcинин эсас амиллэри кими тэдгиг олунур.

Диссертасщада эт вэ суд истеьсалы ке]фи])этинин ]уксэлдилмэсиддэ гарамальш хенетик потенсиальшдан истифадэ вэзицэти кениш тэьлил едилир. Гарамальш чине тэркибинин кэнардан кэтирилэн мал ьесабына ]ахшьшашдырылмасы иггасади чэьэтдэн сэмэрэли ьесаб едшшир. Республиканьш чине мала тэлэбаты чаван дамазлыг малын ]етишдирилмэси ьесабына эддэ едилмэси тевси]э едилир. Гедо едилир ки, инкишаф етмиш елхэлэрдэ ье]ванларын хенетик потенсиалыньш вэзидэти вэ онун тэкмиллэнщирилмэеи ьекумэт тэрэфиндэн муьафизэ олунур, бу мэгсэдэ хе^и капитал гсуулушу а]рылыр. Догрудур, республихада бу саьэдэ муэцэн ишлэр херулмуш, гарамалын чине тэркиби дэ)'ишмиш вэ умуми нахырда чине вэ тэмиз чинсли мальш хусуси чэкиси 40-50% артмыщдыр. Бунунла элагэдар, гарамальш эт чыхымы вэ судун ке]фи]]этинин ]уксэлдилмэси арасындакы асьшылыг о]рэшшир вэ гejд олунур ки, этлик чине ьejвaнлapдa эт чыхымы ]уксэк кеклукдэ олдуща 65-70%, орта кеклукдэ 55% тэшкил едир. Чине инэклэрдэн алынан судун орта jaFлылыгы 3,4-3,6% олур ки, бу да ]ерли инэклэрдэкивдэн 0,2-0,6% чохдур. Лакин буна бахма]араг бир сыра ра^нларда чине мальш jepлэшдиpилмэcи, тэбии-игтисади шэраити, мувафиг ]ем базасы муасир тэлэблэрэ чаваб вермир, республлкада дамазлыг шли вэ сун'и мajaлaнмa пис тэшкил олунур (З-чу чэдвэл). Тэьлил нэтичэсивдэ а]дын олур ки, 1990-1994-чу иллэрдэ чине инэклэрдэн суд сагымы jepли инэклэрэ нисбэтэн 81,4%, 100 инэкдэн бала 20,6% чох, рентабеллик 17,3% сшмуищур.

Базар игтисади^атына кечиднн эсас шэртлэриндэн бири малдарлыг мэьсуллары истеьсалынын артырылмасы вэ ке]фи^этинин сахланылмасында

З-чу чэдвэл

Судчулук-малдарлыг тэсэрруфатларында гарамалын чине тэркибинин иггасади сэмарэлил^'э тэ'сири (1990-1994-чу иллэрдэ орта ьесабла)

©лчу ваьиди 1990-1994-чгу ИЛЛЭрДЭ Чине тэсэрру фатларда jepли гарамал олан тэсэрруфат лара нисбэ тан фэрг

]ерли гарамал олан тэсэр руфат ларда чине тэсэр руфатл арда

± % .

Ьэр баш инэкдэн сщ кг 1240 2250 1010 181,4

100 инэ]э бала баш 63 76 13 120,6

Мэьсул истеьсалына эмэк мэсарифи адам/саат

суда и »> 22,3 8,7 -13,6 39,0

чэки артымына и >> 135,1 85,2 -49,9 63,1

Бир сентнерин ма^а дэ)эри мин манат

С\ДУН 12,5 8,1 -4,4 64,8

чэки артымынын <« >> 72,3 52,4 -19,9 72,5

Ьэр сентнерэ ¡ем мэсарифи

суда 3,9 2,6 -1,3 66,7

чэки артымына «< >> 28,5 19,4 -9,1 68,1

Ьэр сентнерин орта сатыш ГИ1МЭТИ мин манат

судун ** » 8,4 9,5 1,1 113,1

чэки артымыньш и » 51,8 83,7 31,9 161,6

Ьэр сентнердэн мэнфээт (+), зэрэр (-)

суд (( н -4Д +1,4 5,5 3,9д

чэки артымы -20,5 +31,3 51,8 2,5д

Рентабеллик сэви^эси %

судун « »» -25,0 +17,3 +42,3 2,4д

этин «4 >» -37,5 +59,7 +97,2 1,6д

иткилэрин азалдылмасыдыр. Муэллифин фикринчэ, малдарлывда бела иткилэр ]ем истеьсалы вэ ]емлэмэ просесиндэ, мэьсул истеьсалынын мевсумшпуиндэ, истеьсал кучундан, хусуси автонэгли^атлардан истифадэдэ, дашынма усулларында, мэьсулун сахланылмасында, ье]ванларын

бзслэнмэсиндэ, сахланма технолохи^асында, малын тэсарруфатдахили кэсими, эт-суд комбинатларында сахлама шэраити вэ с. просеслэрдэ баш верир. Бунунла ]анашы, мэьсул иткиси гарамалын хенетих потенсиалындан сэмэрэли истифадэдэн, дамазлыг вэ ма]аланма ишиндэн чох асылыдыр. Муэллиф, елми умумилэщдирмэ нэгичэсиндэ ке]фицэтлэ алагэдар иткилэри 3 група - мэьсулун ]етшцдирилмэси, топланмасы, тэдаруку вэ сахланмасы просеслэринэ а]ырараг о]рэш!р вэ проблемин иггасади эьамицэтини тэдгиг едир. Ге]д олунур ки, мэьсулун дашынмасы просесиндэ иткилэрин азадцылмасы ьесабына суд истеьсалыны 6-8%, эт истеьсальшы 8-10% артырмаг мумкундур. Бунунла элагэдар базар игтисади]]атьша кечид шэраигиндэ иткилэрин гаршысыны алмагъш эсас истигамэтлэривдэн бири хаммал базасы ила истеьсал кучу арасывда зэрури мугэнасиблщин тэ'мин едилмэси ьесаб олунур. Илк невбэдэ тэсэрруфатларда, ьэмчинин хырда е'мал муэссисэлэриндэ езэллэщдирилмэнин ьэ]ата кечирилмэси, мэьсулун сахланмасы, дашынмасы вэ е'малы 1шэ мэшсул олан кооперативлэр, кэндли (фермер) тэсэрруфатлары, сэьмдар чэмицэтлэри ]арадылмасы тэклиф олунур. Муэллифин фикринчэ, щфицэтэ тэлэбатын артдыгы индики шэраитдэ тэсэрруфатларда е'мал муэссисэлэри арасында истеьсал-иггасади элагэлэр вэ иткилэрэ херэ мэ'сулицэт механизми тэкмиллзшдирилмалидир.

Тэдгигат нэтичэсиндэ муэ^эн едилэн тэсарруфатдахили еьти]атларьш эт-суд истеьсалынын артырылмасы, онун ке]фицэтинин игтисади сэмэрэлшнф тэ'сиринин муасир вазицэти вэ амиллэр арасындакы элагэлэр игтисади-статистик методларла Азэрба]чан Республикасы С. Агам алы оглу адына Кэнд Тасарруфаты Акадеьпуасынын ьесаблама мэркэзиндэ ЕС-1035 сериалы електрон-ьесаблама машынларында о]рэнилмишдир.

Гарамал этинин ке]фи|]этишш гарамалын орта дири чэкиси, кундалик чэки артымы вэ этлик малда хусуси чэки ила, ьэмчинин ье]вандарлыг фермаларында ишлэрин механиклэшдирмэ сэви^эси арасьшда асылылыган кoppeлjacиjacы амсалы Я= 0,6849 олдугу муэдэн едилмишдир.

Ьесабламалар хостэрир ки, сатылан гарамалын орта дири чэкисинин 1кг артырылмасы этин ке]фи^этишш 4,5%, орта кундалик чэки артымынын

100 грам артырылмасы к^фицэтин 1,4%, гарамалда этлик малый хусуси чэкисинин 1 % артмасы кеЗфи^атин 12,5% * артмасына имкан верир. Тэкзиболунмаз елми фактлар кестэрир ки, эт истеьсалы вэ онун ке]фицэти ьэмин еьтидатлардан сэмэрэли истифадэ едилмэси илэ элагэдардыр. Чохэламэтли хусуси корреадасща эмсальшы ьесабламагаа а.щын олур ки, этин ке^фицэтинин ]уксэлдилмэсинин асас еьтщатларындан бири гарамалын орта дари чэкиси УХ1=25,23%, кундэлик орта чэкиси УХ2=16,02%, гарамалын этлик малда хусуси чэкиси УХ3=35,20% тэшкил етмэсидир.

Ри]ази-статистик усулларла гарамалын орта дири чэкиси, бир сентнер эта эмэк мэсарифи, бйр баш гарамала харч,гарамалын орта кундэлик чэкиси вэ бир баш гарамала ]ем мэсарифи арасындакы чохэламэтли коррел]асща элагэсинин е]рэнилмэси кестэрир ки, кетурулэн амиллэр арасында элагэ бе]укдур. 11=0,85634. Чох эламэтли детерминасща эмсальшьш 0,733325 (73,3325%) олмасы сатылан гарамалын орта дири чэкисинин артмасына сечилмиш эламэтлэрин тэ'сиринин бе]ук олмасыны тэсдиг едир. Амиллэр арасындакы сыхлыг кестэрир ки, бир сентнер эта мэсарифин (X,) артмасы, девлэтэ сатылан гарамал этинин орта дири чэкисинин (V) 0,040 кг азалмасына сэбэб олур. Эт учун jeтишдиpилэн гарамалын бир башына мэсарифин (Хг) 1 манат артмасы, орта дири чэкинин (V) 0,119 кг, орта кувдэлик чэкинин (Х3) 1 кг артмасы гарамалын орта дири чэкисинин 0,114 кг, бир баша jeм мэсарифинин бир сентнер артмасы (Х4) исэ гарамалын орта дири чэкисинин 0,704 кг артмасы илэ нэтичэлэнир. Бунунла элагэдар белэ бир елми фикир ]уругмэк олур ки, эт истеьсалынын вэ ке]фицэтинин jyкcэлдилмэcи бир сыра комплекс амиллэрдэн асылыдыр. Мэьсул истеьсалыньш артырылмасьша тэ'сир едэн амиллэр ^фидэтин ]'уксэлдилмэсинэ, истеьсалын иггасади сэмэрэлшйуинэ тэ'сир кестэрир вэ ьэмин амиллэр бир-бири илэ гаршылыглы элагэдэдир. Она керэ дэ эмтэалик мэьсулун ке]фи]]'эт кестэричилэринин ]уксэлдилмэси ихтисаслашдырылмьпп тэсэрруфатларда даьа ]уксэк олур вэ бу иггасади сэмэрэлшпуин jyкcэлдилмэcинин эсас еьти]ат мэнбэ]и ьесаб едилир (4-чу чэдвэл).

4-чу чэдвэл

Ширван болкаси колхозларында ихтнсаслашдырманын ат истеьсалына вэ к^фи^этинэ та'сири /1990-1994-чу шшардэ орта ьесабла/

1^вандарлыган эмтээлик мэьсулувда гарамал этинин хусуси чэкисинэ керэ груплашдырма (%)

15, 0-дэк 15, 1-30, 0 30, 1 вэ ¡ухары

Групдакы тэсэрруфатларьш са)ы 62 105 57

Эмтээлик мэьсулда гарамал этинин хусуси чэкиси, % 14,2 23,5 45,4

Бир ьектар кэнд тэсэрруфа-тына japapлы торпаг саьэсинэ эт сатышы, кг. 18,6 25,3 37,8

Сатылмыш этин кеюглу, %

)уксэк 12,6 26,4 48,5

орта 52,5 55,8 45,1

ашагы 25,6 16,5 6,3

арыг 9,3 1,3 од

К^фирэт эмеалы 0,732 0,822 0,907

Рентабеллик сави^эси, % -26,5 3,6 15,3

Арашдырмалар натичасинда а]дын олур ки, нахырда чине инаклэрин хусуси чакисинин 1% артырылмасы судун ке]фи^атинин 1,07%, нахырда инаклэрин хусуси чакисинин 1% артырылмасы исэ судун ке]ф1щэтинин 1,79% артырылмасына имкан верир. Бунунла ]анашы фактики мэ'луматлар эсасында алынмыш нэтичэ тэсдиг едир ки, суцчулукдэ механиклэшдирмэ сэв!щэси вэ 100 инэкдэн бала алынмасы суцун ке]фицэтинэ манфи тэ'сир квстэрмишдир. Детерминаси]а эмеалындан корунур ки, механиклэшдирмэ сэви^эсинин 1% Зуксэлдилмэси судун ке]фи^'этинин 0,00092 ваьид, 100 инэкдэн бала алынмасынын 1% артырылмасы ^фиуэтин. 0,00066 ваьид ашагы душмэсинэ сэбэб олур. Муэллифин фикринчэ, бунун эсас сэбэби тэсэрруфатларда инэклэрин сечмэ апармадан сашлмасы, сагмал мала кejфиjjэтли jeм верилмэмэси, мэьсулдарлышн ашагы олмасы, судчулукдэ

эмэк тугумлу механиклэшдирмэ ишлэринин вэ учотунун ашагы сэвицэдэ олмасы вэ с. илэ изаь олунур. Тэдгигат нэтичэсиндэ игтисади-ри]ази усулларла муэ^эн едилир ки, ьэр инэк вэ чамышдан суд сагымынын артырылмасы суд истеьсалына чэкилэн хэрчлэрлэ узлашдырылмыр, мэсарифлэрин артоа сур'эти мэьсулдарлышн артым сур'этини габапкуыр.

Суд истеьсалыньш ма]а дэ]эр1шэ амиллэрин ри]ази-статистик тэ'сири е]рэнилэркэн бела нэтичэ алынмышдыр ки, ьэр инэк вэ чамышдан суд сагымынын бир сентнер артырылмасы судун мaja дэjэpинин 0,011 манат азалмасына, ьэр сентнер судэ эмэк мэсарифинин бир адам-саат артырылмасы мaja дэ]эринин 0,389 манат артмасына сэбэб олмупщур. Муэллифин ьесабламаларьша керэ республика узрэ инэклэрин мэьсупдар-лыганын 10% артырылмасы мэьсулун мaja дэ]'эринин 3% ашагы душмэсинэ имкан верир.

Диссертас^ада базар штисадицатьша кечид шэраитиндэ малдарлыг мэьсуллары ке]фи)]этинин jyкcэлдилмэcи вэ пцмэт системинин тэкмиллэшдирилмэси мэсэлэлэри гаршылыглы элагэдэ ejpэнилиp. Муэллиф базар игтсадицатына кечиди мевчуд иггасади инкишафьш маьицэти вэ игтисади мэзмуну илэ элагэлэндирир, кэнд тэсэрруфатында гсумэтаэрин тэлэб вэ тэклифдэн асылы олараг дэ^ихимзсини эсасландырыр.

Республикада ]аранмыш беьрандан чыхмаг вэ базар мунасибэтлэрини бэргэрар етмэк учун муэллиф бир сыра тэдбирлэр комплексный нэзэрэ алмагы зэрури ьесаб едир. Эввэла, истеьсал ьэчми азалмыш, эрзаг гатлыга ]аранмы1п, алгы-сатги припсиплэри позулмушдур. Икинчиси, игтисади^атын ' сагламлашдырылмасы учун бир чох муьум ганун вэ норматив актлар гэбул едилмэси вэ ьэ]ата кечирилмэси механизми кечикдирилир. Учунчусу, эмтээ-пул мунасибэтлэри базар мунасибэтлэринэ кечид шэраитинэ у]гун гурулмур вэ базарын тэлэб-тэклифи, пумэтлэр механизми формалащдырыларкэн дэ]эр ганунунун тэлэблэри нэзэрэ алынмыр. Дордунчусу, кэндашуэ торпагын саьиби ьиссинин га^арылмасы лэнк hэjaтa кечирилир. Бунунла элагэдар ишчилэр истеьсалы артырмаг, кejфиjjэти Зуксэлтмэк вэ сэмэрэлил^и тэ'мин етмэк мэгсэдилэ де]ил, кундэлик минимум тэлэбаты едэмэк мэгсэдилэ

ишлэ^ирлэр. Муаллифин фикринчэ, базар штисадиуатына кечидин илк мэрьэлэсиндэ эьалинин сосиал вэзи^этинин ]ахшылашмасына тэ'минат верилмэли, пумэт ислаьаты елэ апарылмалыдыр ки, манатьш сабиттуи тэ'мин едилсин, малица таразлыгы ]арадылсын, емтээ истеьсалы ила пул кутласинин низамланмасьша наил олунсун. Кэнд тасарруфаты мэьсулла рынын п^мэтларинин ьазыркы эрзаг гытлыга шараитинда бирдэн-бирэ эртырылмасы иггисадицатын сагпамлашдырылмасына имкан вера билмэз. Она керэ дэ базар иггасади|]'атыньш формалашдырылдьиы мэрьэлада бир сыра базар атрибутлары ьэлл едилмэ]инча гацмэт формаларывдан (сарбэст, мугавила, разылашдырылмыш вэ с.) истифада едилмалидир.

Тэырш кестарир ки, сон иллэрдэ эмэк ьаггы, материал мэсарифлэри, ]ем, jaнaчar, тэ'мир хэрчлэри, техники хидмат вэ с-нин. пдмэтлэри дэфэлэрлэ артмышдыр. Бу, республика]а кэнардан кэтирилэн техниканын, еьт^'ат ьиссэлэринин, кубрэнин вэ с. пцмэтлэринин jyкcэк сур'этлэ артмасы ьесабына олмушдур. Мадпи-техники еьпдатларын таумэтларинин артмасы ма]а дэ]ари илэ га]мэт арасьшдакы нисбэтин кэнд тэсэрруфаты муэссисэлэринин зэрэринэ дэjífflIмэcинэ кэтириб чыхармьппдыр. Бунунла элагэдар олараг, малдарлыг маьсулларынын сэмэрэлшпци сака шjмэтлэpинин муэцэн едилмэсиндэн чох асылыдыр. Аращдырмалар натичэсиндэ муаллиф бела фихрэ кэлир ки, сана]е мэьсуллары узра пдмэт ислаьаты кечирилэркэн малдарльпда истифадэ едилан мадци-техники -еьти]атларын га^мэтлари Зуксэлдилмиш, тэсарруфатларын реал малина имканлары нэзэрэ альшмамышдыр. Нэтичэдэ ги]мэтго]ма механизми малдарлыг мэьсуллары истеьсальшын cэмэpэлилиjинин ¿уксэддилмэси просесини лэнкитмишдир. Муаллифин фикринчэ, пцмэтлэр муэ^эн едилэркэн онун сэвиуэси тэкчэ мэсарифлэрэ керэ де]ил, мэьсулун истеьлак хассэлари вэ тэлэбаты едэмэ дэрэчэси илэ элагэландирилмэлидир.

Диссергаси]ада малдарлыг мэьсулларынын кejфиijэти вэ сэмэрашшуи, Ш]мэтлэрин дузкун муэцэн едилмэси илэ элагэлэндирилир. Тэьлил нэтичэсиндэ муэцэн едилир ки, сон иллэрдэ cэнaje мэншэли мэьсулларын пфити 100-120 дэфэ артдыгы ьалда, малдарлыща мэьсулларын пумэти 60-

80 дэфэ артмьплдыр. Она кора дэ малдарлыг мэьсулларьшын пумэтлэринин артмасы илэ элагэдар ма]а дэ]эр1ши эмэлэ кэтирэн амиллэр базар игтисади]]'атьша кечидин тэлэблэринэ эдгун нэзэрэ алынмалы, cэнaje илэ кэнд тэсэрруфаты арасьшдакы мугэнасиблик кезлэнилмэлидир. Бунунла ]анашы базар иггисадащатына кечид шэраитиндэ пдмэтлэрин сэвицэси ьеч дэ ке]'фи|]эт кестэричилэрини инкар етмир. Эксинэ, рэгабэт габияицэтли ке]фицэтли мэьсула тэлэбат артыр вэ дэ]эр гануну пдмэт механизми васитэсилэ тэлэбага узгун фэалицэт квcтэpмэjэ истигамэтлэндирилир.

Муэллиф инди|эдэк мевчуд пумэтлэрэ тэнгвди jaнaшapaг тэсэрруфатлар узрэ малдарлыг мэьсулларьшын кезлэнилэн ма]а дэjэpйни вэ кдфицэтлэ элагэдар пщмэтлэр сэвицэсини муэуэн едир. Бу вахт рентабеллик сэвицэси 11,1-26,8 % нэзэрдэ тутупур вэ хэрчларин дэз'ихдди]'и шэраитдэ пдмэтлзрин дэ дэ]ишмэси истисна олунмур. К^федэт хестэричилэринин ]уксэлдилмэсивдэ пумэтлэрин вэ фасады истеьлак хассэлэринин ]ахшылашдырылмасыкын элавэ хэрчлэрлэ баглы олдугуну нэзэрэ алараг гарамал этинин кеклук дэрэчэлэри вэ судун невлэри арасындахы пумэт интервалыны хе]ли артырмаг тэклиф олунур.

К^фи^эт хестэричилэринин ]уксэлдшшэсиндэ мадди марашн артырылмасы мегсэдилэ харичи елкэлэрдэ олдугу кими гарамальш чаван, jaшлы групуну вэ тэсэрруфатларьш ихтисаслашдырылмасы сэвицэсини „ нэзэрэ алмагла фэргаи гщ'мэтлэр муэ^энлэшдирилмэси тачрубэсиндэн истифадэ едилмэси мэгсэдэигун ьесаб едилир.

Базар иггисадащатына кечид шэраитиндэ эт-суд истеьсалында ке]фицэтин ]уксэлдилмэсинин эсас истигамэтлэриндэн бири иггисади механизмин тэркиб ьиссэси олан эмэ]ин вэ ке]фи^этин ииарэ едилмэсидир. Тэчрубэ кестэрир ки, ке]фицатин ]уксэлдилмэси илк невбэдэ эмэjин к^фщ этинин ]уксэлдилмэси илэ элагэдар олуб, истеьсалын идарэ едилмэси вэ сэмэрэли тэшкили, ишчи гуввэсинин дузкун jepлэшдиpилмэcи, онларын ихтисас сэвицэси, габагчыл технодоки]анын вэ елми наилицэтлэрин тэтбиги, зоотехники тэдбирлэрин вахтьшда вэ ^фицатлз ]еринэ jeтиpилмэcи вэ с. кими комплекс тэдбирлэрдэн асылыдыр. Бунунла элагэдар эмэ]ин вэ мэьсу

лун к^'фрщэтинин ]уксэлдилмэсинин комплекс идарэ системинин истеьса лын идарэ едилмэсинин тэркиб ьиссэси кими истеьсалатда тэтбиги зэрури мэсэлэлэрдэн бири кими нэзэрдэ тутулур. Муэллиф, тэсэрруфатчылыгыны ]ени иггисади шараитиндэ эмэ]ин вв мзьсулун ^фи^этинин идарэ едилмэсшш стандартлашдырма илэ элагэлэндирир вэ иггисади cэмэpэлилиjин ]уксэлдилмэсиндэ муьум васитэ кими пумэтлэндирир.

Диссертаодада кэнд тэсэрруфатында мевчуд олан стандартларын вэзицэти тэышл едилир вэ онларьш тэкмиллэшдирилмэси зэруршпуи эсасландырылыр. Ге]д олунур ки, малдарлыща мэьсулдан нумунэ кетурулмэсинэ, мзьсулун гэбулуна, дашынмасьша, сахланмасына, ке^фи^атин муа^эн едилмэсинэ вэ с. дайр стандартлар вардыр. Лакин ьэмин стандартларын кестэричилэри бир-бири илэ элагэлэндирилмир. Муэллифин фикринчэ, судун ке^фи^ати онун Затылышна, туршулугуна вэ с. керэ де]ил, ьэм дэ судцэ олан гуру мадцэлэр, зулал, суд шакэри вэ с. керэ комплекс шакилдэ ги]мэтлэндирилмэлидир. Бу костэричилэр исэ техноложи просесларин jYKcэк ке]фи^этинин тэ'мин едллмаси нла элагэлэндирил-мэлидир. Мулаьизэ иггисадчыларын бела бир ьесабламалары илэ эсасландырылыр ки, ьэмин мэcэлэjэ фикир верилмэдщиндэн кejфиjjэт кестэричилэринэ тэлэб, норма олмадыгындан, сон 30 илдэ зулал, суд шэкэри вэ суддэ гуру маддэ тэхминэн 10% ашаш дуншушдур. Бунунла элагэдар малдарлыг мэьсулларьшьш кеЗфи^этинин ]уксэлдилмэси учун стандартларын комплексли]инин тэ'мин едилмэси зэрурэти гаршьца гоЗулур.

Тэдгигат натичэсиндэ а]дын олур ки, истеьсал кооперативлэри, кичик муэссисэлэр, кэндли (фермер) тэсэрруфатлары малдарлыг мэьсулларынын артырылмасында, истеьсалын мустэгил идарэ едилмэсиндэ, онларын торпаг вэ эмлакын саьиби кими формалашмасында муьум рол о]на]ыр. Муэллифин фикринчэ, базар мунасибэтларинэ кечид шараитиндэ ^ени ]арадылан мухтэлиф тэсэрруфат формаларынын тэшкилат структуру муэцэнлэшдирилмэли, торпаг вэ эмлакын конуллу бирлэшмаси эсасында формалашан вэ фэали^'эт костэрэн коопераауа инкишаф етдирилмэлидкр. Бу кооперативлэр истеьсал вэ истеьлак истигамэтли олмагла физики вэ

ьугуги шэхслэрин пaj ьапы ьесабына формалашмалы, мэнафелэр элагэлэндирилмэли, озунэмэхсус емлакдан сэрбэст истифадэ етмэк ьугугуна малик олмалыдыр. Муэллиф ге]д едир ки, тэсэрруфатъщда кооперативлэрин тэшкилат структуруну схемдэ квстэрилдщи кими формалашдырмаг олар.

памбыгчылыг

| агрохидмэт

узумчулук

тэчьизат-сатыш

малдарлыг

малицэ-кредит

го|унчулуг

агросервис

дикэр истеьсал вэ хидмэт кооперативлэри

кэндли (фермер) тэсэрруфатлары, кичик муэссисэлэр, физики вэ _ьугуги шэхслэр кооператив узву ола билэр_

Схем: Кэнд тэсэрруфатында мухтэлиф невлу кооперативлэрин формалашдырылмасы Тэдгагат квстэрир ки, ьазырда зэрэрлэ шилэ]эн колхоз вэ совхозларьш лэгв едилэрэк эвэзиндэ кооперативлэр вэ кэндли (фермер) тэсэрруфатлары japaдылмacы мери хе.]ли кучлэнмишдир. 1994-чу илдэ республиканьш кэнд тэсэрруфатына ]арарлы торпагларынын 0,5%-и, экин ¿еринин 1,7%-и, саьэдэ эмэк еьтауатларынын 1,6%-и кэндли (фермер) тэсэрруфатларында

чамлэнмишдир. 1994-чу шщэ 385 кэнд тэсэрруфаты кооперативу < 815 кэндли (фермер) тэсэрруфаты • -фэалицэт кестэрмищдир. Муэллифин фикринчэ конкрет тэсарруфатчылыг формасынын устушгщу вэ мулыщэт формасынын инкишафы азад рэгабэт шераитиндэ ме]дана,чыха билэр. Она керэ дэ мевчуд тзсэрруфат формаларынын тамамилэ дагадьшмасы йгшсади бахымдан сэмэрэли ьесаб едилмир. Ьэкшн тэсэрруфатларын кенуялулук эсасьщда мэрьэлэ-мэрьэлэ кооперативлэрэ,\ кичик муэссисэлэрэ, кэндли (фермер) тэсэрруфатларына, : -т сэьмдар . чэмицэтлэринэ / чеврилмэси мэгсэдэурун ьесаб едилир.д . .■ » ■■ „• -,: г ч

Тэдгагатчы иггисадчы алимлэрэ истинад едэрэк беяэ нэтичэ'р кэлир ки, базар штисадицатьша кечид шераитивдэ ири : мицаслы-; ихтасаслаш-дырылмыш мэьсул истеьсалчылары кими колхоз вэ совхозяар да. дикэр тзсэрруфат формалары кими фэалицэт костэрэчэкдир.. Муашшф, бугун тэсэрруфат формаларына, истеьсал вэ мулкицатэ саьибликдэ, идарэетмэдэ мустэгиллик BepMsjn, нормал тэсэрруфатчылыг учун нормал иггисади шэраит japaTMarbi, истеьсалчыларьш фэалицатини алагалэндирмэ]и, кузэштли шэртлэрлэ верки вэ кредит муэцэнлэшдирмэ]и тэклиф едир.

Муэллифэ керэ, мэьсул боллугу japaTMarbra вэ ке]фи|]эти jyKcanTMajicï эсас истигамэтлэриндэн бири олан кэндли (фермер) тэсэрруфатларынын: japaflbmMacbi заманы башга республика вэ харичи елкалэрин тэчрубэсинден истифадэ едилэркэн бир сыра шэртлэр нэзэрэ алынмалыдыр] Намин олкэлэр дэ бу саьэдэ онларын чохиллик "тэчрубэлери вардыр, орада иримидаслы ихтисаслашдырылмыш кэндли (фермер) тэсэрруфатлары фэалицэт кестэрир вэ истеьсал мунасибэтлэри базарын; тэлэб-тэклифи эсасьшда гурулмушдур. Кэнд тэсэрруфатында сосиал вэ. истеьсал инфраструктур Зарадылмыш,. истеьсал муасир техника вэ технолоюзда эсасланмышдыр. Бунунла элагэдар республиканьш спесифик хусусицатлэри нэзэрэ алынмагаа судчуяук истигамэтли кэвдли. (фермер) тэсэрруфатларынын.]арадылмасынын елми чэьэтдэн эсасландырылмыш параметрлэри ьазырланмышдыр. . v

Тэдгигат кестэрир ки, базар иписадицатына кечид : шэраитиндэ республикада эьалинин маддарлыг мэьсулларына тэлэбатынын одэнилмэси

учун 2000-чи илэдэк мэьсуддарльгш артырмаг, гарамалын баш cajbira>i сабитлэшдирмэх, jeM истеьсалыны артырмаг, онун гидалылышньг ]уксэлтмэк вэ тэсэрруфатчылыг методпарыны тэкмиллэшдирмэк ьесабына эт вэ суц истеьсалы xejnn артырылачагдыр. Бу мэгсэдлэ 100 ьектар кэнд тэсэрруфатына japapnH cahsja гарамалын сыхльпыны 50-55 баша чатдырмаг, нахырда ана малын хусуси чэкисини 8-10%, сатылан гарамальш орта дири чэкисини 20-25 кг артырмаг мумкундур. Муэллифин ьесабаламаларьша керэ мевчуд гарамальш чине тэркибини ]ахшылашдырмаг, истеьсал техноло хщасыны тэкмиллэшдирмэк, ье]вандарлыща интенсивлэшдирмэни сур'этлэн дирмэк вэ техники тэрэггини тэтбиг етмэк ьесабына судун jambinbUbmbi вэ невуну артырмаг, гарамальш кеклук дарэчэсини Зуксэлтмэклэ истеьсальш тэнэззуп Mejnmnt сахламаг вэ ]ахьш шшэрда эт суд истеьсалыны 30-35% артырмаг олар (5-ди чэдвэл).

5-чи чэдвэл.

Перспективдэ малдарльпда тэсэрруфатдахшш еьтадатлар ьесабьша ке]фи^эт костэричилэринин ]уксэлдилмаси вэ мэьсул истеьсалыньш

артырылмасы

0лчу 1986-1990-чы 2000-чи

ваьиди иллардэ факт илдэ

Нахырда ана мальш хусуси чакиси % 24,7 33,5

Гарамальш орта дири чэкиси кг 284 312

1уксак коклукда гарамал сатышьш хусуси чэкиси % 53,7 67,5

100 ьектар саьэ]э гарамальш сыхлыгы баш - 34 55

hap 100 инэкдэн бала «4 >> 70 81

Гарамальш тэсэрруфатдахили кэсими % 3,1 2,5

Суддэ jar чыхымы % 3,54 3,65

hap инэкдэн суд сашмы КГ 2022 2175

Гарамал эти истеьсалы мин тон 78,7 107,5

Суд истеьсалы 1« >» 439,0 485,2

Тэьлил кестэрир ки, мевчуд еьтадатлардан истифадэни jaxmbuiara-дырмаг учун перспектив илдэ республиканьш кэвд тэсэрруфатьщда истеьсалын гурулушу тэкмиллэшдирилэчэк вэ ье]вандарлыг мэьеулларьшьш хусуси чэкиси 1986-1990-чы иллэрин фактики орта кестэричисинэ нисбэтэн

1996-2000-чи иллэрдэ 1,6% артырылачагдыр. Республика эьалисинин артачаш шэраитдэ эг вэ суд мэьсулларына тэлэбат эсасэн дахили еьтсуатлар ьесабына едэнилэчэкдир. Республикада ье]вандарлыг мэьсуллары истеьсалыны артырмаг вэ ке]ф!щэтини ]уксэлтмэк, кэнардан мэьсул кэтирилмэси ьесабына эг вэ эт мэьсулларына олан тэлэбаты 70,7%, суд вэ суд мэьсулларына тэлэбаты исэ 96,1% едэмэк мумкун олачагдыр. бунунла ]анашы, муэллифин фикринчэ, малдарлыгын (этчилик вэ судчуггдун) инкишафы илэ элагэдар хусуси програм ьазырламаг тэлэб олунур. Бу програм индщэдэк ьазырланан програмлар кими бир саьэни де]ил, бутун мэсэлэлэри еьатэ етмэлидир.

Диссертаси]анын мевзусу узрэ муэллифин ашагыдакы елми эсэрлэри дэрч едилмишдир:

Монография, китабча, елми тевсщэ вэ мэгалэлэр:

1. Базар иписадицаты шэраитиндэ ке]фи^эт вэ сэмэрэлилик. Азэрба]чан Тэрчумэ Мэркэзи. Бакы, 1994-чуил. 20 ч.в.

2. Базар иггисадицаты вэ ги^мэг - Aзэpбajчaн Девлэт Нэшрицаты, Бакы, 1992-чи ил, 10 ч.в.*

3. Ь^вандарлыгда ке]фи])эт - АзэрбаЗчан Девлэт Нэшрицаты, Бакы, 1989-чу ил, 5,7 ч.в.

4. Базар мунасибэтлэри шэраитиндэ кэнд тэсэрруфаты мэьсулларынын пумэтлэринин муэ^'энлэшдирнлмэсинэ дайр тевсщэлэр -АзэрбаЗчан ССР Девлэт Аграр Сэна]е Комитэси, Елми Тэблигат Баш идарэси. Бакы, 1991-чи ил, 4,0 ч.в.*

5. 1ени игтисади шэраитдэ сохоз игтисадащатынын моькэмлэнди-рилмэсинэ дайр тэвси]элэр - Азэрба]чан Кэнд Тэсэрруфаты вэ Эрзаг Назирлщи, Елми Тэблигат Баш идарэси. Бакы, 1991-чи ил, 4,0 ч.в.*

6. Эмэк вэ мэьсулун ке]фи^'этинин ]ахшылашдырылмасы ]оллары. Азэрба]чан Девлэт Нэшрицаты, Бакы, 1985-чи ил, 3,0 ч.в.'

7. Кэнд тэсэрруфаты муэссисэлэриндэ дахили тэсэрруфат ьесабынын тэкмиллэщдирилмэсинэ дайр товауэлэр - Азэрба]чан ССР

Кэнд Тэсэрруфаты Назирл^и Елми Тэблигат Баш идарэси. Бакы, 1985-чи ил, 2,5 ч.в.*

8. Ье]вандарлыгда ке]фицэт вэ сэмэрэлил^ин ]уксэлдилмэсинэ дайр тевсицэлэр - Aзэpбajчaн ССР Кэвд Тэсэрруфаты Назирли/и Елми Тэблигат Баш вдарэси. Бакы, 1982-чи ил, 2,0 ч.в.

9. Дахили тэсэрруфатьесаблы белмэлэрдэ мэсарифлэрэ нэзарэтин чек формасынын тэтбишнэ дайр тевафлэр - Aзэpбajчaн ССР Кэнд Тэсэрруфаты Назирлщи Елми Тэблигат Баш идарэси. Бакы, 1985-чи ил, 1,5 ч.в.

Журналларда, елми мэчмуэлэрдэ дэрч едилмиш елми эсэрлэр вэ мэ'рузэлэрин тезислэри

Ю.Кохозларда мэьсулун ке]фицэтини ]уксэлтмэ]ин муьум еьтсуат мэнбэ}И - АзЕТЕТМИ. Бакы, 1974-чуил, №11, 0,2 ч.в.*

11.Эт истеьсалыны артырмаща муьум амил - "Тэшвигатчы" журналы. Бакы, 1974-чу ил, №9, 0,4 ч.в.

12.Мэьсулун ке]фи]]этинэ тэ'сир едэн амиллэр вэ истеьсальш сэмэрэлшпци - "Кэнд Тэсэрруфаты Елми Хэбэрлэри" журналы, Бакы, 1974-чу ил, №2, 0,3 ч.в.*

13.Кохозларда судун к^фи^этинин муэцэн едилмэси мэсэлэлэри. АзХТИ. Елми эсэрлэр. (игтисад елмлэри сери]асы) Бакы, 1974-чу ил, №4, 0,5 ч.в*

14.Кэнд тэсэрруфаты мэьсулларынын тэдаруку статистикасы. Кэнд тэсэрруфаты статистикасы (дэрс вэсаити) 6-чы мевзу. Бакы. 1974-чу ил. 1,2 ч.в.*

15.Тэсэрруфатларарасы бирликлэрдэ ^фицэтин ]уксэлдилмэси вэ истеьсалын сэмэрэлщи - Загафгаз^а шэраитиндэ тэсэрруфатларарасы коопераси]а вэ аграр-сэна]е интеграсэд'асынын инкишаф хусусицэт-лэринэ ьэср едилмиш елми-практик конфрансын мэ'рузэлэринин тезислэри. Бакы, 1981-чи ил, 0,2 ч.в.

16.Kejфиjjэти идарэ етмэ]ин комплекс системи "Aзэpбajчaн Халг Тэсэрруфаты" журналы. Бакы, 1981-чи ил, №11, 0,5 ч.в.

17.Ьнвандарлыг мэьсулларынын ^фи^этинин ]уксэлдилмэсинин игтисади сзмэрэлишф тэ'сири. "Кэнд Тэсэрруфаты Елми Хэбэрлэри. журналы Бакы, 1982-чи ил, №1, 0,5 ч.в.

18.Ке]фи|]эт нэ демэкдир? Елми-техники тэрэпи шэраитиндэ АзэрбаЗчан ССР Кэгщ Тэсэрруфаты истеьсальшьш интенсивлэшдирил-мэсинин игтисади проблемлэри (ДзЕТКТИТИ хэбэрлэринин мэчмуэси) Бакы, 1982-чи ил, 0,3 ч.в.

19.Суд истеьсалы вэ кеЗфи]]этинин Зуксэлдилмэсинин колхозларын кэлирдэринэ тэ'сири - Азэрба]чан Халг Тэсэрруфаты" журналы. Бакы, 1982-чи ил, №2, 0,3 ч.в*

20.Ке]фицэгин зуксэлдилмэсинин игтисади маыщэти - АзЕТЕТМИ. Бакы, 1982-чи ил, №23, 0,3 ч.в*

21 .Самэрелнли]'и ]уксэлтмэ]'ин муьум амили.-"Кэнд ьэ]аты" Журналы, Бакы, 1983-чуил, №7, 0,4 ч.в.

22.Иггасади ьэвэслэндирмэ вэ истеьсалын самэрэлили]и - "Кэнд Тэсэрруфаты Елми Хэбэрлэри" журналы Бакы, 1983-чуил, №2, 0,5 ч.в.

23. Ье]вандарлыг мэьсулларьшьш ма]а дэ]эринин ашагы сальшмасы joллapы. "Кэвд Тэсэрруфаты Елми Хэбэрлэри" журналы Бакы, 1984-чу ил, №3, 0,4 ч.в.

24.Ье]вандарлыг мэьсулларьшын ]ени сатыналма пумэтлэри -"Азэрба]чан Халг Тэсэрруфаты" журналы, Бакы, 1984-чу ил, №2, 0,3 ч.в.*

25.Тэсэрруфат ьесабы вэ истеьсалын игтисади фа]далылыгы. "Азэрба]чан Халг Тэсэрруфаты" журналы, Бакы, 1985-чи ил, №10, 0,7 ч.в.

26.Тэсэрруфатчылыгын муьум амили. - "Азэрба]чан Халг Тэсэрруфаты" журналы, Бакы, 198б-чы ил, №5, 0,5 ч.в.

27.Коллектив подрат игтисадаэдатын ]уксэлдилмэсинин муьум амилидир. "Азэрба]чан Халг Тэсэрруфаты" журналы, Бакы, 198б-чы ил, №11, 0,6 ч.в.

28.Базар игтисадащаты шэраитивдэ ке]фицэтин ]уксэлдилмэсинин игтисади механизми. Аграр-Свна]е Комплекси. Базар игтисадицатына кечид шэраитивдэ: вэзифэлэр, проблемлэр (Елми-практики конфрансьш материаллары) АзЕТКТИТИ, Бакы, 1991-чи ил, 0,3 ч.в.

29.Тэсэрруфатчылыг механизми вэ игтисади ишшшаф "Иггасадицат вэ ьа]ат" журналы, Бакы, 1991-чи ил, №3, 0,5 ч.в.

30.Гарамалын чине тэркибиндэ ке]фи]]эт дэ]ишикликлэри вэ игтисади сэмэрэлштуи. "Азэрба]чан А1рар Елми" журналы, Бакы, 1993-чу ил, №3-4, 0,4 ч.в.

31.Аграр ислаьатлар вэ кэцддэ мулкицэт мунасибэтлэри. Аграр Сэна]е Комплекси: Аграр Ислаьатлар, тэчрубэ, проблемлэр вэ онун ьэлли рллары. (АзЕТКИТИ., Елми практик семинарьш материаллары). Бакы, 1996-чы ил, 0,2 ч.в.

* Муэллиф ьугугунда

Резюме

В диссертации изучаются теоретико-методологические вопросы увеличения производства и повышения качества продуктов скотоводства в условиях перехода к рыночной экономике.

В соответствии с поставленной целью, впервые сформулировано экономическое содержание категории качества и определено его место в новом хозяйственном механизме, обоснованы вопросы улучшения качества продукции, разработаны методически обоснованные предложения по совершенствованию методов определения системы показателей по исчеслению уровня качества продуктов скотоводства, предложены методологические подходы к их прогнозированию.

Учитывая объективную необходимость увеличения производства "и повышения качества продуктов скотоводства, в работе обосновывается взаимосвязь различных факторов и их зависимость от конкретных природно-экономических условий и методов хозяйствования. По результатам выполненых исследований уточнены и систематизированы экономические, технические, технологические, организационные и социальные факторы, влияющие на качественное улучшение продуктов скотоводства. В диссертации понятие качества рассматривается как во взаимосвязи с понятием потребительской стоимости, так и отдельно. Несмотря на то, что понятия качества и потребительская стоимость весьма близки и взаимосвязаны между собою, в работе они исследуются как отдельные категории. В работе также обоснован вывод о том, что в условиях перехода на рыночные отношения категорию качества продукции необходимо рассматривать как составную часть нового экономического механизма хозяйствования.

На основе системного анализа многолетних фактических данных хозяйств скотоводческого направления с различной формой собственности в

диссертации выявляются закономерности и резервы повышения качества мяса и молока, и дается научно обоснованная классификация показателей, характеризующих качественные изменения продуктов и одновременно предлагается методика определения качества. В диссертации обосновывается преимущество комплексного определения влияния повышения качественных показателей продуктов скотоводства на рост экономической эффективности производства в целом. В то же время в работе учтены региональные особенности и конкретные производственные условия, на фоне которых научно обоснованы различные методы и выявлены важнейшие направления его повышеня.

В диссертации выявлены объективные и субъективные причины снижения качественных параметров мяса и молока за последний годы. На основе комплексных исследований факторов, влияющих на повышение качества продуктов скотоводства, выявлены значене и роль правильной организации трудовых процессов, особо оценивается положительная роль внедрения различных форм собственности и хозяйствования, обосновывается их преимущественное значение в условиях проведения аграрных реформ и перехода к рыночной экономике.

Разработанные в диссертации мероприятия и рекомендации по экономическим проблемам качества, выводы и предложения, создают реальные возможности правильного ведения учота, прогнозирования оценки уровня качества продукции, развития интеграции, совершенствования механизма управления повышения качества животноводческих продуктов, экономической эффективности производства и улучшения обеспеченности населения продовольствием.

SUMMARY

The theoretical-methodology problems of increasing productivity and quality of cattle-breeding products within the conditions of the transition to market economy was investigated in this dissertation.

According to set objective, for the first time economical content of the quality category was formulated and its place in new economy mechanism was determined, problems of increasing quality of production was investigated, method based suggestions for modernisation of methods for cattle-breeding production quality indexes system determination was worked out, methodological ways for its forecasting was suggested.

Taking into account objective necessarity of increasing productivity and quality of cattle-breeding products the interrelation between different factors and its dependence from concrete natural-economical conditions and economy methods being reseached in this dissertation. Using results of research the economical, technical, technological, organisational and social factors, influenced on qualitative improvement of cattle-breeding products was cleared and systematized. In dissertation the term 'quality' is considered both in context of effectiveness and separately. In spite of nearness of the terms 'quantity' and 'effectiveness' in this work they were investigated as different categories. Also conclusion that within the conditions of the transition to market econdmy it's necessary to consider the category of production quality as part of new economy mechanism has done.

Based on system analysis of long standing factical data of cattle-breeding farms having different property forms the regularities and reserves for improvement quality of meat and milk being formulated and scientific-based classification of indexes, characterised quantitative changes of production being given and at the same time methodics for quantity determination being offered, advantages of complex definition of influence of increasing quantitative indexes cattle-breeding

production on increasing of economical effectiveness of production as whole was formulated in dissertation. At the same time in this dissertation regional circumstances and concrete production conditions was counted, in which context different methods and most important directions of its improvement was sorted out on scientific basis.

In dissertation the objective and subjective reasons of falling down quantitative parameters of meat and milk during last years was sorted out. On the basis of complex investigations of factors, influenced on increasing quality of cattle-breeding products, role of proper working processes organisation was shown, especially appraised positive role of implication different property and economy forms, their overtaken significance in the conditions of agricultural reforms and transition to market economy are formulated.

Worked out recommendations, conclusions and suggestions set up real possibilities for correct accounting, prognosis of production quality evaluation, integration development, modernisation of mechanism managing cattle-breeding production quality improvement, economical effectiveness of production and improvement in providing population with food.

>i -s.t