Пути усовершенствования банковских операций с физическими лицами в условиях перехода к рыночной экономике тема диссертации по экономике, полный текст автореферата

Автореферат диссертации по теме "Пути усовершенствования банковских операций с физическими лицами в условиях перехода к рыночной экономике"

AZORBAYCAN RESPUBLIKASI TOHSÍL NAZÍRLIYÍ AZORBAYCAN D0VL9T ÍQTÍSAD UNÍVERSÍTETÍ

Гб 0Д

/ / ФЕВ 2000 dlyazmasi hüququnda

ORUCOV ÍLKÍN rôvçon oglu

BAZAR ÍQTÍSADÍYY ATINA KEÇÎD §ORAÍTÍND0

BANKLAR1N FÍZÍKÍ SBXSLBRLO OMOLiYYATLARININ TOKíMÍLLB§DÍRÍLMBSÍ

YOLLARÏ

íxtisas: 08.00.10 - Maliyyo, pul todavülü va kredit

íqtisad elmlori nam i zed i alimlik darecosi almaq iiçûn taqdim edilmi§ dissertasiyanin

AVTOREFERATT

BAKI-2000

Dissertasiya içi Azarbaycan Dövlot íqtisad Universitetinin "Bank içi ve pul tedavülii" kafedrasmda yerina yetirilmiçdir.

Elmi rahbar:

- íqtisad elmleri namizadi, professor B.A.Xankiçiyev Rasmi opponentlar:

- Íqtisad elmleri doktoru, professor S.M.Mammodov

- íqtisad elmleri namizadi, dosent R.B.Babayev

Apanci toçkilat: Birleçmiç Universal Sahmdar Banki.

Azorbaycan Dövlat íqtisad Universitetinda iqtisad elmleri namizadi alimlik darecesi almaq iiçiin B/N 054.09.02 ixtisasla§dinlmi§ Çuramn iclasinda olacaqdir.

Ünvan: 370001, Baki çahari, ïstiqlaliyyat kiiçasi 6, Azarbaycan Dövlet Iqtisad Universiteti.

Dissertasiya ila Azarbaycan Dövlet íqtisad Universitetinin kitabxanasmda taniç olmaq olar.

Avtoreferat dekabr 2000-ci ilda gôndarilmiçdir.

ixtisaslaçdirilmiç Çuranin elmi katibi, iqtisad

Müdafía "//

yanvar

2001-ci il saat da

elmlari namizadi, dosent

Z.LMustafayeva

i§IN UMUMI XARAKTERISTiKASi

Movzunun aktualhgi. Bazar miinasibatlari ?araitinda ohaliyo gostarilan bank xidmatlari sisteminin, onlarin tacriibi realizasinin masala va perspektivlarinin aktualhgi daha da artmaqdadir. Bela ki, iqtisadiyyatin idara edilmasi sisteminin miqyasma va darinliyina goro kifayat qodor yenidanqurulmasi joraitindo bank-ohali miinasibatlarinin bazar prinsiplarina asaslanan yeni zamindo qu-rulmasi nainki milli bank sisteminin, biitovliikda olkanin sosial-iqtisadi hayatimn inki§afinda miihiim rol oynayir.

Bank-ahali miinasibatlarinin daha ?ox ikincinin maraqlan 9ar9ivasinda yeni inki§af marhalasina transformasiya edilmasi, bir tarafdan, bank infrastrukturunun galirliyinin artmasina, alava mu^tarilarin calb edilmasina, maliyya resurslannin yerlajdiril-masinda maksimum samaranin ta'min edilmasina, bank amaliyyatlan iizra risklik daracasinin saviyyasinin minimuma endirilmasina, bank amaliyyatlan bazarmda bankin movqeyinin mohkamlandirilmasina va s. imkan verirsa, digar tarafdan, makroiqtisadi saviyyada olkanin investisiya resurslarina olan maliyya talabatlarinin ta'min edilmasina, istehsal olunmu? mahsullann realizasinin sur'atlandirilmasina, pul tadaviilii sferasinda samarali mexanizmin formala^masina, olkada manzil probleminin hallina, iqtisadi subyektlarin real odani§qabiliyyatli toloblorinin genijlanmasina va s. miisbat ta"sir gostarir.

Yerli tacriibada bank-ahali miinasibatlarinin inki?af etdirilmasi meyli, homtpinin, bank sisteminin keyfiyyatca yeni saviyyaya, real olnraq onun beynalxalq standartlara yaxinla§masi ila da xarakteriza olunnr.

Miiasir §ariatda inki^af etmi§ olkelarda bank ta$kilati ila ahali arasindaki miinasibatlarin kifayat qadar bagilligi, ahaliya gostarilan bank xidmatlari spektrinin kifayat qadar geni$liyi, virtual bank xidmatlarinin inki?afi, "ev banki" sisteminin tatbiqi insan hayatini praktiki olaraq bank infrastrukturundan ayn tasavviir etmaya imkan vcrmir. Biitovliikda, bu ciir olkalarda banklara ahalinin rifahmin yax$ila$dirilmasina va iqtisadiyyatin inki?afma xidmat edan sosial mudafia orqani kimi baxihr.

Yuxarida vurgulanan sabablarla yana§i, bazar iqitsadiyyatma ke^id §araitinda ajagidaki amillar da yerli tacriibada banklann fiziki §axslarla amaliyyatlannm takmilla$dirilmasinin miihiim

ahamiyyatini va aktualligim saciyyalandirir:

- milli bank sisteminda ba§ vermi§ koklii dayi§ikliklar naticasinda dovlatin bank biznesindaki inhisar9i movqeyinin tadrican azalmasi sahasinda banklann fiziki §axslarla qar?ihqh münasibatlarinin mahiyyatinin doyijmesi;

- olkada alda olunan makroiqtisadi sabitlik naticasinda galirli-yin ta'min olunmasi va artirilmasi baximmdan banklann parakanda bank xidmatlari bazanna üz tutmasina ?araitin yetijmasi;

- hiiquqi ?axslara gostarilan bank xidmatlari bazarinin banklar arasmda bolü§dürülmasi va fardi mü?tarilarin calb edilmasi istiqamatinda raqabatin geni§lanmasi;

- mü?tarilarin müasir durumu. Bela ki, iqtisadi bohran $araitinda zararla ijlayan müassisalarin sayi artmi?, ba'zi miiassisalar kifayat qadar olmayan xüsusi vasaitlarla i§Ioyir, 1999-cu ilda qar$iliqli debitor borclannin hacmi (sistemdaxili bordar nazara alinmadan) 13948.0 mlrd. manat va ya ÜDM-in 85.3%-ni ta^kil etmi$ va s. Bgar, qeyd etsak ki, bu giin yerli tacrübada ozal banklann mü§tarilarinin asas hissasini hiiquqi ?axslar to§kil edir, onda sadaladigimiz neqativ hallar góstarir ki, mü§tarilar kredit qabiliyyatliyinin qiymatlandirilmasi gostaricilarinin asl me'yarlanna cavab vera bilmirlar;

- ictimaiyyatin milli bank sistemina olan itirilmi? e'timadimn tadrican geri qaytarilmasinin problemli xarakter da§imasi.

§arh edilan vaziyyad, aktullagi va zamanin oz jartlorini diqta ctmasini nazara alaraq qeyd etmak olar ki, bu ciir sistemin yerli tacrübada ta§kili mühüm ahamiyyat kasb etdiyindan, bu maqsada tadrican nail olmaq bank siyasatinin ozayini tajkil etmalidir.

Móvzunun oyronilmosi voziyyoti. Banklann fiziki §axslarla amoliyyatlarinin takmillajdirilmasi miixtalif sapkilarda tadqiq olunmu§, bu 9oxcahatli vo míirokkob problemin nazari va tacriibi aspektlorinin oyranilmasina bir sira tadqiqatlar hasr edilmi?dir. S.M.Mammadov, A.Q.Babayev, B.A.Xanki^iyev, R.8.Babayev, R.A.Ba^irov, Z.F.Mammadov, M.M.Bagirov, R.M.Rzayev, Z.H.ib-rahimov va ba§qalannm i?larinda bank mü^tari münasibatlarinin inki^afmin ba'zi aspektlari oz aksini tapmi$dir. Lakin qeyd etmak lazimdir ki, müasir Azarbaycan iqtisad elminda bank-ahali münasibatlarina hasr edilan va ahaliya gostarilan bank xidmatlarinin inki?af meyllarini kompleks meydana (jixaran nazari i?lar olduqca azdir. Demak olar ki, kegmi? SSRÍ dovriinda bank-

ohali miinasibotlarinin inki§afma dair irali suriilon oksar taklif va tovsiyolar bu giin oz aktualhgmi itirmi§dir. Bununla belo, bu problemin oyranilmasinda xarici iqtisadqiilardan Piter S. Rouzu, C.F. Sinki, rus iqtisad9ilarindan iso V.M.Usoskini, Q.N.Beloq-lazovani, V.i.Kolesnikovu, 0.1.Lavru$ini, Q.S.Panovam, E.F.Juko-vu, E.B.§irinskayani, A.A.Kazimaqomedovu va ba§qalanmn xidmotlorini xiisusila qeyd etmak olar.

Tddqiqatm moqsod ye vdzifalori. Tadqiqatin asas moqsodini bazar iqtisadiyyatina ke9id $araitindo kommersiya banklanmn fiziki §axslarla qar?iliqli miinasibatlarinin optimal sisteminin formala§masi mexanizminin i§lanib hazirlanmasi ta$kil edir.

Qar§iya qoyulan maqsada ipatmaq U9iin tadqiqatin konkret vazifolarina a§agidakilar daxil edilmijdir:

- banklarin fiziki ?axslarla amaliyyatlarimn takmilla$diril-masinda beynalxalq tacriibanin oyranilmasi;

- banklarin rentabelli faaliyyat gostarmasinda onlann fiziki ^axslarla amaliyyatlarinm takmillajdirilmasinin ahamiyyatinin aydinla^dinlmasi;

- banklarin fiziki §axslarla amaliyyatlannin takmillajdirilma-sinin asas istiqamatlarinin miiayyan edilmasi va bu sahada onlann iizla?diklari problemlarin ara^chnlmast;

- bazar iqtisadiyyatina ke^id ?araitinda banklarin fiziki §oxslarla ssuda amaliyyatlarinm yeni rolunu a9iqlamaq;

- respublikada faaliyyat gostaran bir sira kommersiya bnnklnrinin fiziki §axslarla amaliyyatlarinm bankin hayata ke^irdiyi omoliyyatlarinda yerinin vo bank galirlarinin formala^masinda ohomiyyatinin miiayyan edilmasi;

- yerli ozal banklann fiziki ?axslarla amaliyyatlannin takmilla§dirilmasinda tovsiyalarin verilmasi;

- ba'zi qeyri-an'anavi bank xidmatlarinin nazardan ke9irilmasi va onlann yerli ozal banklar tarafindan tatbiq olunmasi imkanlannin asaslandirilmasi;

- fiziki ?axslarin kredit qabiliyyatliyinin miiayyan edilmasi metodikasinin i$lanilmasi;

- banklarin fiziki $axslarla xidmatlarinin inkijafinda dovlatin iqtisadi siyasatinin tokmillo§dirilmasi.

Todqiqatm obyckti. Problemin oyranilmasi ii9iin tadqiqat obyekti kimi Azarbaycanin kredit sisteminda faaliyyat gostaran kommersiya banklan se9ilmi§dir.

Tddqiqatm predmeti. Todqiqatin predmetini bazar miinasibatlari §araitinda banklann fiziki §axslarlo omaliyyatlarmm formala§masi va takmillasdirilmasila alaqadar nazari va praktiki masalaler to§kil edir.

Tddqiqatm nozeri va metodoioji esasiru miixtolif iqtisad?i alimlarin banklann fiziki $axslarla amaliyyatlarinin inki§afi problemlarina hasr edilmi? elmi tadqiqatlan, diinya olkalarinin tocriibasi va s. ta$kil edir. Dissertasiya ijinda Azarbaycan Respublikasi Qanunlarmdan, Milli Bankm sarancamlarmdan va digar normativ aktlanndan, ba"zi kommersiya banklannm illik hesabati va balanslarindan, Beynalxalq Valyuta Fondunun, Dunya Bankinin va Azarbaycan Dovlat Statistika Komitasinin hesabatlari va bulletenlarindan, ham?inin Fininvest-analitik informasiya markazinin, TACIS Avropa ekspertiza xidmatinin bulletenlarindan istifada edilmi§dir. Tadqiqat prosesinda tahlil, muqayisa, qrup-la$dirma va §axsi mii?ahida iisullarindan geni? istifada edilmijdir.

Tadqiqata prosesinda tahlil, qrupla$dirma, dinamika, muqayisa vo s. statistik iisullardan istifada edilmi?dir.

Tddqiqatm e//n/jefl/Y/j'/a?agidakilardan ibaratdir:

- banklann raqabat qabiliyyatinin va galirliyinin artirilmasinda onlann fiziki ?axslarla amaliyyatlarinin takmilla§dirilmosinin zaruriliyi asaslandinlmi§dir;

- ilk dafa olaraq respublikamizda banklann fiziki $axslarla amaliyyatlarinin inki^af problemlari va yollan kompleks tadqiq edilmi^dir;

- banklann fiziki ?axslarla amaliyyatlarinin geni$londirilmasini langidon obyektiv vo subyektiv amillar arajdinlmi?, onlann ta'sir daracasi muayyanla$dirilmi$dir;

- banklann fiziki $axslarla amaliyyatlarinin takmilla§dirilmasi iizra konkret takliflar va tovsiyalar i$lanib hazirlanmi?dir;

- fiziki ^oxslorin kredit qabiliyyatliyinin miiayyan edilmasinda an'anavi yanasmadan farqli olaraq, bal sistemi i?lanilib toqdim edilmi§ vo onun tocriibi tatbiqinin asas istiqamatlari a9iqlanmi^dir;

- bazar iqtisadiyyatma ke9id §araitinda kommersiya banklannm depozit va amanat siyasatina yeni yana§ma miiayyan edilmi§dir;

- banklann galirliyinin artinlmasi moqsodila onlann fiziki ?axslarla amaliyyatlarinin inki$afinda qeyri-an'anavi bank xidmatlarinin tatbiqi taklif olunmu§dur;

- bank va ahali arasinda dezinteqrasiya meylinin aradan

qaldinlmasmda Depozitlarin Sigortalanmasi Sisteminin va Kredit Biirosunun yaradilmasmm zaruriliyi asaslandmlmi? va yerli ?orait Ü9Ün tatbiqinin istiqamatlari i?lenilmi$dir;

-banklarm fiziki §axslarla amaliyyatlanmn takmilla§dirilmasi konsepsiyasmm hazirlanmasinda 9ati?mazliqlarin aradan qal-dinlmasi Ü9Ün müvafíq amillarin nazara almmasi irali siiriilmii?diir;

banklarm fiziki ?axslarla amaliyyatlanmn inki§af etdirilmasinda, bu sahada movcud olan problemlarin hallinda olkanin pul siyasatanin rolu miieyyan edilmi? va bu siyasatin takmilla?dirilmasi asaslandirilmi$dir.

Tddqiqatm tacriibi ahsmiyyati ondan ibaratdir ki, banklann fiziki ?axslarla amaliyyatlanmn takmilla§dirilmesi ila bagli konkret tovsiyolar va takliflar hazirlanmi$dir ki, bunlar, tacriibi olaraq Azarbaycanda yeni bank xidmatlarinin tatbiq edilmasi va an'anavi bank xidmatlarinin keyfiyyatinin yax?ila?dirilmasinda miivaffaqiyyatla istifada olunmaqla yana?i, ahalinin sosial-iqtisadi vaziyyatinin yax$ila§masma va bank-ahali miinasibatlarinin ink i 5a f etdirilmasina müsbat ta'sir gostara bilar.

Tadqiqatm naticalarindan qisman, istifada olunmu?dur. Tadqiqat i«inin materiallanndan cyni zamanda bank - mti§tari probleminin galacakda daba geni? todqiqi, iqtisadi adabiyyatlann vo dors vosaitlorinin hazirlanmasi zamani istifada oluna bilar.

/fin aprobasiyas1 vo naticoldrin tdtbiqi. Disscrtasiyanin asas miiddaalan va i?da irali süriilan amali takliflar be§ elmi konfransda 1110'ruza edilmi§dir.

Todqiqatm elmi yeniliklari Azarbaycan Banklar Assosiasiyasi vo "Azardamiryolbank" Sahmdar Banki tarafindan maqbul sayilaraq tacriibi icra Ü9Ün qabul edilmi$dir.

Mdqaldnin ndfrí. Dissertasiya movzusu üzra alti maqala dare olunmu^dur. Bunlann iimumi hacmi 1.8 9.v. ta$kil edir.

Dissertasiyamn qurulu§u va hecmi. Dissertasiya girijdon, Ü9 fasildan, naticadan, adabiyyat siyahisindan va alavalardan ibaratdir. Dissertasiya i$inin matni 155 sahifadon ibaratdir, orada müxtalif formada 38 cadval verilmi?dir.

i§IN QISA MOZMUNU

Giri§da movzunun aktualligimn asaslandinlmasi, todqiqatin maqsad, predmet ve vazifalarinin muayyan edilmosi ila yana$i, miiasir dovrdo kommersiya banklannin fiziki §axslerlo amaliyyatlanmn takmilla?dirilmasinin zaruriliyi va i?in elmi yeniliyi da aks olunmujdur.

Birinci fasil "Bank amaliyyatlanmn formalajmasinin nazari asaslari" adlanir. Bu faslin birinci paraqrafinda "bank amaliyyati" va "bank xidmati", "amanat" va "depozit", "kredit" va "ssuda" ki-mi terminlarin mahiyyatinin a9iqlanmasi on plana 9akilmi§, bu terminlara dair bo"zi mutaxassislarin fikirlari nazardan ke9irilmi5dir.

iqtisadi adabiyyatlarda "bank xidmatlarinin" mahiyyatina dair, asasan, U9IU ?arh movcuddur. Birinci versiyada xidmatlara bank faaliyyatinin biitiin novii kimi baxilir. Masalan, Q.l. Abalkin, S.S Dzarasov, L.N.Krasavina, T.V.Paramanova, E.B.§irinskaya va s. kimi rus iqtisad9ilan bank xidmatlarini "kiltlavi bank amaliy-yatlan" kimi muayyan edir va gostarirlar ki, mujtorilerin niyyatindan asili olaraq, bank onlar U9iin miivafiq amaliyyatlari yerina yetirarak bu va ya digar xidmatlari hayata ke9irmi\s olur. Ya'ni bank xidmati pullu va ya pulsuz ¡¿artlar asasinda mii§tarinin lapsing! asasinda hayata kefirilan bank amaliyyatlandir. ikinci versiada xidmatlar deyilenda haqqin odanilmasi sortila bank tarafindan hayata ke9irilan qeyri-an'anavi bank xidmatlarinin macmusu basa dii§ulur. Ya'ni konkret desak, bank faaliyyatinin bir hissasi kimi ba$a dujuliir.

Son zamanlar formala^an U9iincii versiyada isa bank xidmatlari bank amaliyyatlarindan onunla farqlanir ki, bank xidmatlari yalniz mii§torilarin tap§irigi va maragi 9ar9ivasinda hayata ke9irilir.

9vvalda vurgulanan ikinci va ii9iincu versiyaya miinasibatda tadqiqat9i bu $arhlarin lazimi qadar tutarli va asasli olmadigmi vurgulayir. Qiinki, ilk novbada, banklann hansi amaliyyati pulsuz, hansini iso pullu hayata ke9innaya razi olmasim qabaqcadan irali siirmak diizgiin deyil. ikincisi, qeyri-an'anavi amaliyyatlann nega dafa takrarlandiqdan sonra an'anavi amaliyyatlara transformasiya edilmasini muayyan etmak qeyri-miimkundiir. Digor tarafdan, qeyd ctmak lazimdir ki, bank xidmati "bank-mu§tari" munasibatlarindan kanarda da ba§ verir.

Muallif bank xidmatina mii§tari U9iin yerina yetirilan amaliyyatlann macmusu kimi baxan iqtisad9ilann fikirlarini qabul

edir vo bank xidmatlarinin inki?afini bank tersfindan mu§tarilar U9iin yeni amaliyyatlann axtanlraasi va ya inki§af etdirilmasi kimi dayarlandirir. ^iinki har hansi bir kommersiya ta^kilati kimi bankin da son maqsadi galir alda etmak oldugundan, o, bu galiri istehsal etdiyi "mahsullann" realizasi hesabina formalajdirir. Bankin da istehsal etdiyi "mahsulu" onun hayata ke^irdiyi amaliyyatlandir. Demali, bank har hansi bir amaliyyati yerina yetirarak bu va ya digar xidmati hayata ke^irini? olur.

Rus iqtisad9isi Q.S.Panovaya gora, depozit bank kitabinda qeyda alinan va mu?tarinin banka olan miiayyan talablari haqqinda ?ahadatnamadir. O, Rusiya bank tacriibasinda ahalinin depozitlarina miijtarilarin pul vasaitlarinin banka calb edilmasina xidmat edan qoyulujlari va qiymatli kagizlan aid edir.

Bank depozitinin mahiyyatini tadqiq edarkan Z.S Kansenelen-baum depozitin ohamiyyatini onun ikili tabiatinda goriir. O, qeyd edir ki, depozit sahibi u9un potensial pul sayilir va faiz gatirir. Ya'-ni depozit sahibi uqriin ham pul, ham da kapital rolunda 91x15 edir.

N. Q. Aleksandrovaya gora, amanatlar miiddatli depozitlar ila tolab olunanadak depozitlar arasinda oziinomaxsus movqe tutur. Xarici tacriiba amanata depozitdan aynca bir amaliyyat kimi baxaraq, farqi amanatin sahibino amanot kitab9asinin verilmasinda goriir.

L.S.Padalkina depoziti miiddatsiz qoyulu§lar kimi ba?a dii?ur.

Alman iqtisad9isi Rodeya gora, depozitlar amanatlardan ba$qa mii?torilorin miiddatli va miiddatsiz qoyulu§laridir. Eyni zamanda o, "nmanot depozitlari" kimi termindan da istifada edir.

Omanat termininin on sada mahiyyatini Devid Polfreman va Filipp Fordman "Bank i?inin asaslan" adli kitabinda verarak gostormi$lar ki, amanat "masrafdon 9akinmani" ifada edir.

Tadqiqat9i yigim maqsadila kredit ta$kilat1arinda yerla§diril-mi§ pul vasaitlarina amanat kimi baxan iqtisad9ilarin fikirlarini qabul edir. ^iinki amanat pul vasaitlari formasmda yigimm naticalarini oziinda aks etdirmalidir. Cari hesablardaki vasaitlar isa amanat qoyulu^lanna aid edilmamalidir. £iinki bunlar yigim dovriyyasina deyil, mu?tarilarin cari odani? dovriyyasina xidmat etmak funksiyasini yerino yetirirlar.

Ba'zi adabiyyatlarda "kredit" va "ssuda" terminlari arasinda he9 bir farq qoyulmayaraq, kredit riskina borclu tarafin ssuda iizra ohdaliyinin odaya bilmayacayi risk kimi baxilir.

V.Leksis ssudani kredit amaliyyatimn en sado va ümumi formasi kimi izah edir.

V.í. Bukato ve Y.Í.Lvov kimi digar rus iqtisad9ilara góra isa kredit müayyan faiz alda etmakla pul vasaitlarinin va amtaalarin borca verilmasidir. Ssuda isa pul vasaitlarin mü^tarilar arasinda müddatli, qaytanlmali va odanilmali §artila yerla§dirilmasidir.

Tadqiqat?i bu cür tasnifatin müayyan 9ati$mazhqlara malik oldugunu a?agidaki §arh edilan amillarla alaqalandirir:

- agar kredit müayyan faiz alda etmakla pul vasaitlarin va amtaalarin borca verilmasidirsa, sózsüz ki, bu vasaitlar qaytanlmali, odanilmali, müddatli prinsiplar asasinda müjtorilor arasinda yerla$dirilmalidir;

- borc vasaitlar aksar hallarda mü?tarilar arasinda to"minatliq asasinda yerlajdirildiyindon ta"minatliq prinsipi gostarilan prinsiplara alava olunmalidir;

- ssuda amaliyyatmin kredit amaliyyatinm tarkib hissasi kimi sadaliyinin nadan ibarat olmasinin a9iqlanmamasi.

Azarbaycan bank tacrübasinda "kredit" va "ssuda" kimi bir-birini avaz edan sozlardan, ya'ni sinonim sózlardan istifada olunur. Masalan, "kredit almaq" va ya "ssuda almaq", "ssuda vermak" vo ya "kredit vermak".

Ümumiyyatla, müallif kreditin münasibat kimi xarakteristi-kasini irali süran iqtisad9ilann fikirlarini daha düzgün hesab edir. £ünki bunun üstünlüyü onun, praktiki olaraq nainki ssuda, hatta amtaalarin realla§dirilmasi va ahalinin amanatlarla bagli amoliy-yatlanndaki bíitün münasibatlari aks etdirmasidir. Demali, kredit pul vasaitlarin va amtaalarin borca verilmasi va ssuda óhdaliyinin odonilmasi prosesini xarakteriza edan münasibatdir. Ssuda ameliyyati isa kredit münasibatlarinin tarkib hissasi olmaqla onun mühüm formasidir. Ona góro tarkib hissasi ki, kredit münasibati iki taraf arasinda ssuda hesabi a9ilmadan da meydana 9ixa bilar.

Kredit deyanda müayyan qar§iliqh münasibatlar ba?a dü§ü-lürsa, onda "kreditin verilmasi", "kreditin odanilmasi" termininin istifadasinin na daracada diizgün olub olmamasi $übha dogurur. £ünki münasibatlarin borca verilmasi va ya borca gotüriilmasi qeyrimümkün oían haldir.

Bu fasilda eyni zamanda, tadqiqat9i tarafindan fiziki §axslarin istehlak talablarinin kreditla$dirilmasinin iqtisadi ahamiyyati gós-tarilarak, bu sahada yerli va xarici tacrübanin müsbat taraflari

aydinla§dirihr, fíziki jaxslorin kreditla§dirilmasindo dünya bank tecrübasinda ipoteka ssudasmdan va qeyri-an'anavi ssudadan, ya'ni lizinq amaliyyatmdan da geni? istifada edildiyi qeyd olun-maqla yana?i, bütövlükda kreditlajma prosesinda riskin minimuma endirilmasinin xüsusi diqqat markazinda olmasi göstarilir.

Bu maqsadla ahalinin kredit qabiliyyatliyinin qiymatlandiril-masinda inki?af etmi§ ölkalarda istifada edilan ba"zi formulalarin va bal sisteminin (Dyiiranm bal sistemi) mahiyyati va ohomiyyoti a9iqlanmi§dir.

Bütövlükda dissertasiya i§inin birinci fasli nazari xaraktcr da-§iyir va asas maqsadin realla§dinlmasi ü?ün tam fikir aydinligi for-mala§dirir.

íkinci fósil "Azarbaycan kommersiya banklanmn fíziki jaxslarla passiv amaliyyatlanmn vaziyyatinin tahlili va inki§af perspektivlari" adlanir. Bu fasilda yerli özal banklarm fíziki $axslarla passiv amaliyyatlanmn müasir vaziyyatinin tahlili, kommersiya banklanmn fíziki jaxslarlo amanat amaliyyatlarinda riskliyinin azaldilmasi yollan, fíziki $axslarin pul vasaitlarinin calb edilmasinda qeyri-an'anavi bank amaliyyatlanmn rolu ila yana§i, banklarm fíziki $axslarla passiv amaliyyatlanmn takmillajdiril-masinin yollan da öz aksini tapmi^dir.

Bu gün Azarbaycanda amanat i?inin ta§kilinin, halo ki, lazimi soviyyada olmamasmi müallif amanat ijinin inkijafmi xarakteriza edon asas göstarici oían amanatlarin Ümumi Daxiii Mahsulda (ÚDM) va bank sisteminin macmu passivlarinda xüsusi cakisinin n.sagi saviyyada olmasi ila izah edir. Bela ki, Azarbaycanda 1 yanvar 2000-ci il tarixina ahalinin xarici valyuta ila amanatlari da daxil olmaqla, macmu amanatlarinin ÜDM-da xüsusi ?akisi 1.6% to§kil etdiyi halda, bu göstarici müvafiq tarixina Gürcüstanda 6.2%, Qirgizistanda 3.3%, Moldovada 5.4%, Ukraynada iso 2 % ta§kil etmi§dir. Banklar tarafindan calb olunmu? vasaitlarin, taqriban, 70%-i hüquqi §oxslara, 30%-i isa fíziki §axslara maxsusdur.

Ölkada son iiier alda olunan makromaliyyo sabitliyi naticasinda ahalinin amanatlarinda artima dogru inki$af meyli mii^ahida olunsa da, bu artima asasan xarici valyuta i!a amanatlarin artmasi hesabina nail olunmujdur.

1 nömrali cadvaldan da göründüyü kimi, 01.01.2000-ci il tarixina banklar tarafindan ahalidan calb olunmu? vasaitlarin 78.8%-ni xarici valyuta ila, 21.2%-ni isa manatla calb olunmu? vasaitlar

ta?kil edir. Müvafiq tarixina calb olunmu? vasaitlarin 48%-i dövlat banklannin, 52%-i isa özal banklarin payina dü?ür.

Cadval 1

01.01.98 01.01.99 01.01.2000

Respublika iizra comi, 158 100 187.7 100 259.4 100

o cümlodon;

ma na tía 63.1 100 63 100 55 100

xarici valyiita ile 94.9 100 124.7 100 204.2 100

Dövlot Sohmdar-Kommer- 89 56.4 106 56.5 124.5 48

siya banklari

o cümlodon;

manatfa 55.5 87.9 54.1 85.9 49.5 90

xarici valvuta ilo 33.9 35.7 52 41.7 74.8 36.6

Kommcrsiya banklari 69 43.6 81.7 43.5 134.9 52.0

o cümlodon;

imnatla 7.6 12.1 8.9 14.1 5.5 10.0

xarici valvuta ilo 61 64.3 72.7 58.3 129.4 63.4

Bu prosesda, paralel olaraq, özal banklarin payi da ilbail artmaqdadir. Lakin tadqiqat9i respublika iizra ahalinin pul vosaitlarinin calb edilmasinda xarici kapitahn i§tiraki ile faaliyyat göstaran banklarin xiisusi 9akisinin va yerli 6zal banklarin passivlarinin strukturunda xarici kapitahn i?tiraki ila faaliyyat göstaran banklarin passivlarinin strukturu ila miiqayisada "bahali" rcsurslarin payimn yiiksak olmasmi amanat i§inin inki§afmda mövcud olan problemlordan bin kimi dayarlandirir.

Cadval 2

Komincrsiya banklun torofindon colli olunmu§ omanatlorin strukturu

(mlrd.iiiauat)

1995 1996 1997 1998 1999

Fi/iki ^lXsUirilon colli olunnuif

omanolhirt (valyula tlaxi! olniaqla) 84 109.5 158 87.7 259.4

- özal banklar (dóvlot banklari fix-

maqla) 9.8 16.3 68.7 81.7 134.9

iiniumi mvblogdo xüsiisi (okisi

(%-lo) 11.7 14.9 43.5 43.5 52

o ciimlodan:

- xarici kapitahn i§tiraki ile 1.8 11 52.6 54.8 101.7

Limumi meblogdo xiisusi fokisi

(%-lo) 2.1 10.5 33.3 29.1 39.2

öze! banklarda xiisusi gekisi (Vo-

ló) 18.4 67.5 76.5 67.0 75.4

2 nômrali codvaldan gôrùndyiiyù kimi, agar respublika iizro 01.01.2000-ci il tarixino ohalidan calb olunmuç vasaitlarda kommersiya banklannm payi 52% va ya 134.9 mlrd. manat olmuçdursa, bu prosesda xarici kapitalm içtiraki ila faaliyyat gôstaran banklarin payi muvafïq tarixa 75.4% va ya 101.7 mlrd. manat taçkil etmiçdir.

Miiallif fiziki çaxslarin pul vasaitlarinin asas hissasinin xarici kapitahn içtiraki ila faaliyyat gôstaran banklarda tamargiizlaçma-sini bu banklarin hayata keçirdiklari faiz siyasatinin stimullaçdirici rola malik olmasi va ya bu banklarda amanat hesablanmn açilmasi uçiin çartlarin sadaliyi ila alaqalandirmayi diizgim hesab etmir. Bela ki, agar Britiç Bank miiddotli hesablar iizro minimum mablag 5000 ABÇ dollari miïayyanlaçdirmokla bu amanat hesabi iizro illik 2.5% liesablayirsa, Azordamiryol bankda isa 12 ay miiddatina qoyulmuç amanatlar iïzra illik 20% hesablanilir vo amanat ùzra minimum qahq mablagi iso 10 ABÇ dollaridir. Lakin buna baxmayaraq 01.01.2000-ci il tarixino respublika ùzra ohalidan calb olunmuç comi amanatlerda Bôyiik Britaniya Bankimn Balo filialininpayi 19.1 % (49.6 mlrd.manat) taçkil edir.

Bhali tarofindan pul vosaitlorini xarici kapitahn içitiraki ila foaliyyot gôstoran banklarda, xarici valyutada va ya tezavrasiya formasinda saxlamasi, miiallifa gôro ilk nôvbada, ahalinin milli bank sistemino, milli valyutaya olan e"timadimn, hala ki, açagi soviyyoda olmasi va xarici banklarda bank sirrinin qorunmasma olan e"timadin yùksak saviyyoda olmasi ila baghdir. Digar torofdon galirli va likvidli maliyya vasitalarinin azalmasi, banklann da olialinin pul vasaitlarinin calb edilmasinda maragini açagi salir.

Dissertasiya içindo Azarbaycan bank sisteminin inkiçafinin miihiim spesifik xùsusiyyatlarindan biri olan bank sisteminin arazi inkiçafinin qeyri-baraborliyina va respublika ùzra ûmumi amanat qoyuluçlarinin osas hissasinin biri qrup bankin olinda camlaçmosina do omanat içinin inkiçafmi langidon osas amillordan biri kimi baxthr. Bela ki, 01.01.2000-ci il tarixino dôvlot banklann filiallari istisna olmaqla 70 kommersiya bankimn 71 filiali faaliyyat gostarir. Bu filiallarm 35-nin Baki çaharindo yerlaçmasi sôzsiiz ki, olialinin bank xidmatlorindan maksimum istifada etmak imkanlanni mahdudlaçdinr.

Miiallifa gôra, Azarbaycanda bank sisteminin muçtarilarla omoliyyatlannin aktivloçdirilmosi uzunmuddatli resurs bazasi

yaradilmadan mümkün olmadigmdan ahalinin pul vosaitlarini tosorrüfat faaliyyatina calb etmak maqsadila, ahalinin bank sistemina oían e"timadmin geri qaytanlmasina real §arait yaradilmalidir. Bu, Depozitlarin Sigortalanma Sisteminin (DSS) ta§kilinin on plana ke?masinda ózünü büruza vermalidir.

Dissertasiyada bu sistemin tajkili va faaliyyatinin asasmi tajkil edan ajagidaki prinsiplar irali sürülür: birinci, Azarbaycan kifayat qadar kapitala malik oían inki§af etmi? kommersiya banklan sistemina malik olmadigi üijün sigortalanma sistemi hokumat ila kommersiya banklannin qar$iliqh faaliyyati naticasinda formala§dinlmalidir. Sigortalanma Sisteminin idara edilmasi isa Milli Banka havala olunmalidir; ikinci, amanat bazannda raqabat ü9ün eyni ?araiti ta'min etmak maqsadila sigortalanma sistemi biitün yerli banklara ?amil edilmalidir; ü9üncü, banklann bu quruma ódodiyi haqq üzvlük haqqmdan va calb olunmu? vasaitlardan asili olaraq, dóvrü ayirmalardan ibarat olmalidir. Banklar ü9ün bu ódani?larin hayata ke9irilmasi macburi xarakter da?imahdir (aks halda, banka amanat amaliyyatinm hayata ke9Írilmasina icaza verilmamalidir); dordüncü, hayata ke9¡rilacak konkret tadbirlarin ñeco olmasindan asili olmayaraq, oz faaliyyatlarini samarali quran banklar ii9ün dagidici va samarasiz agirliq yaratmamaq maqsadila üzvlük haqqinin alinmasi hüququnun mahdudla§dmlmasi adalatli hesab edilmalidir. Bu baximdan, layiha har bir bankdan tutula bilan macmu üzvlük haqqina yuxari hadd ta'yin etmalidir; be$inci, DSS-nin yaradilmasinda hokumat xarici banklara münasibatda proteksionist siyasat yeritmalidir; altmcisi, fondun hüquqi §axs sifatindo 91x15 edarak, vergidan azad edilmasi va banklarin galirlarinin vergi ayirmalanna maxsus hissasindan sigorta iizvliiyüna odani$larin hayata ke9irilmasina icaza verilmasi maqsadauygun sayilmalidir; yeddinci, ictimaiyyata bu sistemin faaliyyati haqqtnda tam va dolgun informasiya 9atdirilmalidir.

Müallif, amanatlarin artimuun asasmda ahalinin maddi rifahinm yaxíila^dirilmasinm, real pul galirlarinin artuilmasimn, liam da ahalinin istehlaklannin strukturunun dayijiminin durdugunu tosdiq edan iqtisad9ilann fikirlari ila razila^araq, tadqiqatm noticasina góra, banklann amanat amaliyyatlari sahasinda a?a-gidaki natica va takliílari irali sürür:

- pul vasaitlarinin calb edilmasini artirmaq Ü9Ün asas diqqat bankin passivlarinin strukturunun takmila^dirilmasina verilmalidir.

Bu prosesda, ilk novbada, fíziki saxslarin ve müddatli óhdaliklarin xüsusi 9akisinin artinlmasi, yeni nov amanatlarin tatbiq edilmasi, o cümladan faiz siyasatinin indeksasiyasmin apanlmasi onamli maqsad kimi qar§iya qoyulmahdir. £ünki fíziki §axslarin vasaitlari "ucuz" resurs hesab olunmaqla yana§i, ham da fíziki ?axslarin talab olunanadak vasaitlarinin harakatinin aktivliyi hüquqi §axslarin va-saitlorinin aktivliyila müqayisada sabit sayilir. Tadqiqatgiya gora, bu proses pul siyasatinin bazar metodlanndan, o cümladan macburi ehtiyat normalannin tanzimlanmasindan asili oldugundan Milli Bank tarafíndan amanat va depozitlarin diferensiallajdinlmasi hayata ke^irilmali va müddatli ohdaliklar üzra ehtiyat normalanna ayirmalann mablagi azaldilmali va ya müvaqqati lagv olunmahdir;

- banklann amanat amaliyyatlannda samarali vasita amanat va depozit amaliyyatlan üzra riskliyin qiymatlandirilmasi sayilir. Riskliyin qiymatlandirilmasinda asas diqqat calb edilmi? vasaitlarin strukturunun müqayisali tahlilina va bank tarafíndan calb olunmus vasaitlarda iri amanatlarin paymi bilmakla baza ohdaliklarinin mablaginin müayyan edilmasina verilmalidir;

- bu gün Azarbaycanda kifayat qadar pul vasaitlari oían va onlari idara etmak qabiliyyatina malik olmayan insanlarm sayi az deyil. Bu problemin aradan qaldinlmasmda oliali arasinda "trast" geni? ragbat qazana bilar;

- Azarbaycanda amanat i$inin inkijafinin perspektivli tarafíarindan biri da banklann regionlarda faaliyyatlarinin geni?londirilmosidir. Bu tadbir 90X vaxt kapitala malikolma baximindan xirda, hatta orta banklar ü?ün sarfali olmadigindan, bu ciir ycrli ozal banklar tarafíndan zirehli avtobuslar vasitasila sayyar omaliyyat kassalanmn tatbiqi maqsadauygun hesab edilir;

- niaemu amanat qoyulu§lanmn strukturundaki dayi$ikliklarin hansi amillarin hesabina ba$ verdiyinin daqiq miioyyon edilmasi baximindan respublika üzra har ay amanat9ilarin sayinin 1190U1 apa-rilmalidir.

Dissertasiyanir. üfüncü fasli "Fardi mü^tarilarin kreditla$di-rilmasi problcmlari va inki^af perspektivlari" adlanir. Burada müa-sir dovrda kommersiya banklannin fíziki ?axslarla ssuda amaliyyat-larinin vaziyyatinin tahlilindan,fíziki jaxslarin kredit qabiliyyatliyi-nin qiymatlandirilmasi üsullanndan bahs edilarak, banklann fíziki $axslarla kredit münasibatlarinin inki§af perspektivlari gostarilir.

Tadqiqat i§inda miiasir §araitda kreditla?ma prosesinin yerli maliyya-kredit sisteminin, hala ki, zaif yen olaraq qalmasi gostarilir. Miiallif bu meyli, bir tarafdan, iqtisadi subyektlarin bank ssudalarina olan ehtiyaclarimn yiiksak saviyyade olmasi, digar tarafdan isa yerli tacriibada iimumi ssuda qoyulujlannin UDM-da xiisusi 9akisinin nainki inki§af etmi?, ham da inki?af etmakda olan olkalarin gostaricilari ila mtiqayisada a$agi saviyyada olmasi ila izah edir. Bela ki, agar 01.01.2000-ci il tarixina yerli tacrubada mocmu ssuda qoyulu?larimn (faiz daxil edilmadan) UDM-da xiisusi 9akisi 10.8% oldugu halda, miivafiq tarixa bu gostarici Almaniyada 113 %, AB§-da 119 %, Yaponiyada 193 %, £exiyada 90 %, Slovakiyada 41 %, Pol§ada 24 %, Rummiyada 19 % ta?kil etmi?dir.

Respublika iizra ahaliya verilan ssudalarda ozal banklarin xiisusi fakisi ilabail artsa da, tadqiqat9i bu prosesda kommcrsiya banklarmin ahalinin pul vasaitlarinin calb edilmasi prosesila miiqayisada zaif inki?af etdiyini gostarir. Bela ki, agar 1999-cu il tarixino ahlinin amanatlarinin calb edilmasinda kommersiya banklarmin payi 50%-dan 90X olmu§dursa, miivafiq tarixa banklarin iimumi ssuda qoyu!u?larinda fiziki ?axslara verilan ssudalann xiisusi 9akisi 10%-dan bir qadar 90X olmu§dur.

Ozal banklarm fiziki ?axslarla kredit munasibatlarinda movcud olan 9ati§mazliqlardan biri verilan ssudalann qisamiiddatli xarakter da$imasi va uzunmiiddatli ssudalann iimumi ssuda qoyulu$larinda xiisusi 9akisinin az olmasi ila baglidir. Bela ki, agar 01.01.97-ci il tarixina uzunmiiddatli ssuda qoyulu$larinm iimumi ssuda aoyulu$lannda xiisusi <?okisi 8% ta$kil edirdisa, bu gostarici 01.01.98-ci il tarixino 7%, 01.01.99-cu il tarixino 2%, 01.01.2000-ci il tarixino isa 2.5% ta^kil ctmi^dir.

Cadval 3

Comi ssuda qoyiilujlan ___

ozal banklar

iimumi nwbbgdo_ xiisusi fqkisj(%-lo) o cumlodon:

xarici kapitahn ijtiraki ilo foaliyyot gostoron banklar iimumi

1996 1997 1998 1999

1333.7 1554.0 1702.9 ' 1780.3

"228.2 " 456.7 665.6 751.7

17.1 29.4 39.0 42.2

12.6 90.5 143.1. 171.9

0.9 5.8 8.4 9.6

Tadqiqatí^i müasir dóvrda respublikada fíziki ?axslara venían ssudalann tarkib hissasini nazardan ke9Írarak onu banklann óz i??ilarina, sahibkarhq faaliyyati ila ma$gul olanlara va ahalinin istehlak talablarininta'min olunmasina verilan ssudalara ayinr.

Bank i§i nazariyyasi baximindan bank aktivlrainin keyfíyyati-nin yax$ila§dirilmasinda banklann óz i$9¡larina verdiyi ssudalann somarali idara edilmasi miihüm vasita sayilir. ílk baxi§dan bu ssudalar onlann gen qaytanlmasi baximindan kifayat qadar e"tibarh górüna bilar. Bela ki, bu cür ssudalim ódanilmasi manbayi bankin amakda§lannin amak haqqi hesab edilir. Lakin bankin kredit siyasatinin formala?masinda üstünlük onun kassa-hesabla?ma xidmatina malik oían bazar mü§tarilarina verilmalidir. Ya"ni bankin kredit siyasatinin asasini insayderlara va oz i§9Ílarina talabi yox, ciddi iqtisadi tahlil ta?kil etmalidir. Müallif bunu bankin oz i$-9Ílarina verdiklari ssudalann, bir tarafdan, bazar mü$tarílerina verilan ssudalar ila müqayisada galirliyinin a§agi olmasi, digar tarafdan isa müddatinin uzunmüddatli xarakter da?imasi ila izah edir.

Müallif banklann faaliyyatlarinda ciddi maliyya problemla-rinin yaranmasim, bank-ahali münasibatlarinin inkia§finin zaiíli-yini, ilk novbada, düzgün apanlmami? kredit siyasati neticasinda banklann kredit portfelinin kcyfiyyatinin pislo§masi ila olaqalandirir. Ona gora da tadqiqat i§indo kredit riskino banklann maliyya vaziyyatinin sabitliyini pozan asas amil kimi baxilir.

Kredit riskinin bank faaliyyatina ta"sirini azaltmagm asas yollarindan biri ssudalar iizra mümkün itkilar ü9ün ehtiyatlann varadilmasidir. 9ksar banklar bu gün ssudalar üzra mümkün itkilar ÍÍ9Ü11 kifayat qadar hacmda ehtiyatlann ta?kili baximindan ssudalann bir hissasini problemli gostarmaya cür'at etmirlar. Bela ki, bu zarara gatirib 9ixanr. Ona gora da tadqiqat i$inda banklann pis menecmentinin farqlandirici cahati kimi ssuda óhdaliklarinin '"kosmetik ta"mir" olunmasi góstarilir. Ya"ni bankin real faaliy-yatinda zarar mü?ahida olundugu halda, bankirlar oz hesablarini galirli gostorirlar.

Apanlan tahlilin naticalari va xarici tacrüba kommersiya banklannm fíziki $axslarla kredit münasibatlari siyasatina radikal dayi?ikliklar edilmani talab edir. £ünki banklann kredit portfelinin kcyfiyyatinin pisla^masi naticasinda galirlarinin azalmasi meylinin qar?isini almaq Ü9Ün banklann aktivlarinin strukturu dayijdirilma-lidir. Bu baximdan, pul siyasatinin istiqamatlori yalniz inflyasiyanin

qar^isinm ahnmasma yönalmamali va bank sisteminin inki^afinin tonzimlontnosi 9ar9Ívasindan kanarda qalmamalidir.

Tadqiqat i§inda fiziki ?axslaro verilan ssudalar üzra faiz daracasinin yüksak olmasmin banklann fiziki §axslarin kredit münasibatlarinin inkijafmi langidan bajhca amil oldugu vurgulamr.

Banklann ssuda amaliyyatlan üzra faiz daracasinin a?agi salm-masi baximdan, pul tadavülünün normalajdirilmasi istiqamotinda apanlan kursa müayyan korrekte edilmalidir.

Müallifa göra, bu tadbirin kommersiya banklanmn fiziki $axslarla kredit münasibatlarinin inkijafina manfi ta"sir göstaran asas amil olan ssuda amaliyyatlan üzra faiz daracasinin a$agi salinmasma ta'sir daracasi lazimi saviyyada olmayacaqdir. O, bunu kommersiya banklannin ssuda amaliyyatlanna göra faiz daracasinin saviyyasinin özünda Milli Bankin ta"sir daracasindan kanarda olan kredit riskini aks etdirmasi ila alaqalandirir.

Dissertasiya i§inda xarici tacrübada fiziki $axslarin kredit qabiliyyatliyinin müayyan edilmasinda müxtalif metod va üsullardan (xüsusila da bal sistemi vasitasila) aktiv istifada edilsa da, yerli tacrübada isa bu prosesin apanlmadigini va ya formal xarakter da?idigi vurgulamr. Yo'ni mü§tarilarin kredit qabiliyyatliyinin qiymatlandirilmasi, asasan, yalniz girov qoyulmu? amlaklann dayari osasmda müayyan edilir.

Müallif mü$tarilorin kredit qabiliyyatliyinin müayyan edilmasi istiqamatinda bank riskinin tarkib hissasi olan kredit riskinin azaldilmasinda mii§torilarm §axsi keyfiyyatinin (mü$tarilarin almi? olduqlan ssudalarm va ona hesablamru$ faizlarin vaxtinda geri qaytarilmasina olan istok va arzusu) vo onlann ayliq galir va xarclorinin struktunimm müayyan edilmasini ön plana 9akir. Qoyulmu? girovun dayari osasmda mü§tarilarin kredit qabiliyyatliyinin qiymotlondirilmosi iisuluna iso ikincidaracali ahamiy-yot veril i r.

Tadqiqat9iya göra respublikada Kredit Bürosunun yaradilmasi kredit risklorinin azaldilmasi istiqamatinda banklann mü$tarilarin kredit tarixi haqqinda tarn va dolgun informasiyalarin aldo edilmasina olan ehtiyaclannin ta'min edilmasinda mühüm rol oynaya bilar.

Kredit risiknin saviyyasinin minimuma endirilmasinda digar üsullardan biri da geni? növlü ssuda mexanizmi vasitalarinin tatbiqi

sayilir. Bu qabildan oían vasitalardon sindikativ ssuda, bank vekseli, lizinq xidmati xiisusila qeyd olunur.

Tadqiqatçiya gore, e"tibarh ssudalann yerloçdirilmosinin osas iisullarindan bin de bankin kredit siyasetinin sanad osasmda rosmliçdirilmesidir. Çiinki kredit siyasati banki idara edonlaro konkret ssudalann verilmasi va banklann macmu kredit portfelinin strukturunun seçilmasi haqqinda qararin qabul edilmasinda, asas istiqamatlarin gostarilmesinde miihüm vasita sayilir.

Bank siyasetinin esas istiqamati miiçtariler iiçûn elveriçli ma-liyya çaraiti yaratmaq olsa da, bank vasaitlarinin fiziki çaxslara yônaldilmasi istiqamatinda ciddi problem ele miiçtarilarin ozlerinin voziyyetidir. Çiinki fiziki çexslerin pul gelirlerinin, ôdaniç qa-biliyetliyinin açagi saviyyade olmasi banklann ssuda qoyuluçlanni mahdudlaçdiran asas amillardandir. Bela ki, fiziki çoxslarin pul galirlarinin açagi saviyyade olmasi onlann istehlak ssudasi resurslanna olan iqtisadi talabini va maragini açagi salir. Naticada, bir torafdan, "kasib" va ya "az ta'minatli" ailalarin, sadaca ola-raq, bu cür ssudalann ôdenilmasi iiçûn vasaiti çatmir. Bank ssudasi onlar iiçiin "baha" hesab olunur. Digar tarafdan isa "varli", "yiik-sak ta'minatli" ailalar istehlak ssudasindan istifada etmadan da sarbast suratda ôzlari ûçiin istonilon mallarin aida edilmasini he-yata keçire bilirlar.

Bu halda, verilen ssudalar, bir tarafdan, müayyan vaxtda aks ziddiyyatlari aradan gotiiracaksa, digar tarafdan isa pul todaviiliin-doki iqtisadi vaziyyatin pislaçmasi iiçiin nôvbati zamin yaradacaq. Notice e"tibarila, bank ssudasi nainki vaziyyatin yaxçilaçdinlma-sina miisbat ta"sir góstormoyacak, eksina, o, pul tadavülii sfe-rasmda yeni aks ziddiyyatlar yaradacaqdir.

Dissertasiya içinda ahalinin istehlak talablarinin kreditlaçdiril-masinin ta"min edilmesinda lombard ssudalann inkiçafinin da mühüm rol oynayacagi vurgulanir. Bu kateqoriyadan olan ssudalirn inkijafi isa banklarda lombard ?6"bolarinin açilmasi vo ya banklarla six qar?iliqli alaqada olan xiisusi taçkilatlann yaradilmasi asasinda hayata keçirilmalidir. Çiinki bu giin müasir lombardlarin qarçilaç-digi asas problem olan miiçtarilarin kreditlaçdirilmasi iiçiin vasait-lorin çatiçmazligi banklarla six amakdaçhq va qarçiliqli foaliyyat çarçivasinda hall edila bilar.

Tadqiqatçiya gore, bank-ohali miinasibatlerinin inkiçafinda ôlka prezidentinin "Macburi kôçkûnlerin vo onlara barabar tutulan

$axslarin sosial miidafiosi haqqinda" 149 nomrali Farmanindan irali galan masalalarin real tatbiqi miihiim rol oynaya bilar. Bela ki, farmanm 1-ci bandinin 6 va 7-ci abzsalarinda koifkiinlara kand tasarriifati, kommersiya va sahibkarliq faaliyyati ila ma$gul olmaq U9U11 uzunmuddata faizsiz ssudalann verilmasi nazardo tutulur. Sozsiiz ki, bu, bir tarafdan, ahalinin tadrican bank sistemina iiz tutmasina $arait yaradacaqsa, digar tarafdan, banklarin ba?qa "mahsullarmin" (masalen, kassa-hesabla$ma) realizasina imkan vermi§ olacaq. Bu baximdan da kand tasarriifati, kommersiya va sahibkarliq faaliyyati ila ma$gul olmaq iiqmn ko?kunlara ssuda verilmasi qaydalannin va §artlarinin tatbiq edilmasi haqqinda qarar qabul edilmali, bu qararda ssudamn verilmasi qaydalari, $artlari oz aksini tapmalidir. Bu mexanizmin samarali faaliyyat gostarilmasin-da a§agidaki amillarin nazara alinmasi maqsadauygun hesab edilir:

- ssuda verilmasi Azarbaycan Respublikasmm dovlat biidca-sinda nazarda tutulmu? miixtalif fondlar va respublikada faaliyyat gostaran beynalxalq maliyya-kredit va humanitar to^kila'larinm ayirdigi vasaitlar, xeyriyya camiyyatlarin pul yardimlan va digar ayirmalar hesabina formala$malidir;

- fondun vasaitlari ssuda §aklinda miisahiba yolu ila se9ilmi§ agent banklar vasitasila hokumat ta"minati asasinda fondun miiayyan etdiyi ?artlarla kommersiya va sahibkarliq faaliyyati ila ma§gul olan macburi ko9kunlar arasinda yerla^dirilmalidir;

- layihada nazardo tutlan maraqli taraflarin bu ssudalann verilmasinda va maqsadyonlii, samarali istifada olnumasina nazaratda ijtiraki isa onlarin niimayandalarinin hamin fondun idara olunmasinda tamsil olunmasi ila ta'min edilmalidir;

- ssudalann yerloijdirilmasi qaydalari isa movcud bank qanun-vericiliyi 9or9ivasinda, fondun miiayyan etdiyi §artlar da nazara alinmaqla, agent banklarla ssudaalanlar arasinda baglanan kredit miiqaviloiorinda oz aksini tapmalidir.

Yuxanda qeyd olunanlarala yana^i, dissertasiyada ahaliya mikrokreditlarin verilmasi maqsadila Dovlat Mikrokredit Bankinin yaradilmasi, bank vasaitlarinin uzunmuddata investisiyaya transfor-masiya edilmasi va fiziki §axslarin kreditla^dirilmasiiii stimulla?-dirmaq mexanizminin yaradilmasi maqsadila, bu amoliyyatlara go-ra, minimum verginin tatbiqi, girovlarin qeydiyyat lifun Vahid Qey-diyyat Orqaninm yaradilmasi va s. kimi tadbirlarin realla$masmin

da banklann fiziki ?axslorla kredit munasibatlarinin inki§afmda miihiim rol oynayacagi gostarilir.

Xarici bank tacriibasina asaslanan miiollif bank-ahali munasibatlarinin takmilla^dirilmasi prosesinda lazimi samaraya nail olunmasi baximmdan bu miinasibatlarin takmilla$dirilmasi konsep-siyasinin hazirlanmasmda a§agidaki amillarin nazara ahnmasini on plana 9akir:

- bank amaliyyatlan bazannm va bu bazarda bankin ycrinin tahlili;

- fiziki §axslara gostarilan amaliyyatlarin takmilla^dirilmasin-da bankin raaqsad va vazifalarinin daqiq mliayyan edilmasi;

- bu istiqamatda bankin strategiya va taktikastnm i§lanib hazirlanmasi;

- bank amaliyyatlannin takmilla§dirilmasi istiqamatinda har bir amaliyyat iizra bank siyasatinin formala§dmlmasi va onun tacriibi realizasina nozaratin hayata ke9irilmasi.

Apanlan tadqiqat naticasinda bu gun Azarbaycanda fiziki $axslarin bank xidmatlarina olan talablari va bu talablarin odanilmasi imkanlan arasinda oks ziddiyyatlar movcudlugu qeyd olunur. Bu baximdan, tadqiqat i?inda, irali siiriilan takliflarin hayata ke9irilmasinin Azarbaycanda bank - ahali munasibatlarinin bazar prinsiplari asasinda formala?masi va inkijafina miisbat ta'sir gostaracayi ila yana$i, bu prosesda inki$af etrni? olkalarin kommersiya banklannm tacriibasinin darindan oyranilmasi va bu tadbirin pozitiv taraflarinin Azarbaycanin real §araiti ii9iin uygimla$dirilmasi qeyd olunur.

i^in sonunda natica va takliflar verilir. Dissertasiya movzusu iizra muallifin a$agidaki elmi maqalalari dare olunmujdur:

1. Ipoteka krediti: problemlari va inki?af istiqainotlari."Qanun" jurnah N4, 1998.

2. XXI - asr yeni bank amaliyyatlan asridir."Qanun" jurnah, N 1 1, 12, 1998.

3.iqtisadiyyatin bazar mexanizmina ke9masi ?araitinda yeni bank xidmatlorinin tatbiqinin zaruriliyi. Aspirantlann va ganc tadqiqatqilarin respublika elmi konfransinda ma"ruzalarin tezislari. Baki, N.Tusi adina APU, 11-12 fevral, 1998

4.Banklann fiziki ?axslarla kredit munasibatlarinin inki?af etdirilmasi yollan. Aspirantlann va ganc tadqiqat9ilann respublika

elmi konfrasinda ma"ruzolorin tezislari. Baki, ATU, 23-24 fevral, 1998

5. Banklann lizinq amoliyyati. "Qanun" jurnali, N 2, 1999

6. Bank xidmatlarinin inkiçafinda Depozit Sigorta Sisteminin rolu va ahamiyysti. Azarbaycan Respublikasinda iqtisadi islahatlar va problemlar elmi-praktiki konfransimn tezislari. Baki, Biznes Universiteti, 25 may, 1999.

Bundan alava, miiallif tarafindan mövzu ila alaqodar kütlavi matbaatda da çixiçlar edilmiçdir.

Оруджев Илькин Ровшан оглы

Пути усовершенствования банковских операций с физическими лицами в условиях перехода к рыночной экономике

РЕЗЮМЕ

Актуальность исследования. В современной рыночной экономике развитие системы банковских услуг является важнейшим вопросом. Установление отношений банк-население на концептуально новой рыночной основе играет существенную роль в развитии как национальной банковской системы, так и социально-экономической жизни страны в целом.

Предмет исследования. Предмет исследования составляют вопросы совершенствования и развития взаимоотношений между банками и физицескими лицами.

Цели и задачи исследования. Главная цель исследования является разработка оптимального механизма установления устойчивых взаимоотношений между коммерческими банками и физическими лицам.

Практическая значимость исследования состоит в том, что выдвинутые конкретные предложения и рекомендации направлены на развитие операций банков с физическими лицами. С практической точки зрения это может способствовать расширению масштабов банковских услуг в Азербайджане, совершенствованию качества традиционных банковских услуг, улучшению уровня жизни населения и отношений банк-клиент.

Структура работы. Работа состоит из введения, трех глав, выводов и заключений, списка литературы и предложений.

В первой главе раскрывается сущность таких понятий как "банковские операции", "банковские услуги", "сбережения", "депозиты", "ссуды", "кредит" где указываются мнения по данному поводу известных специалистов. Показываются позитивные и негативные аспекты финансирования потребительских нужд, особенности отечественного и зарубежного опыта такого финансирования.

Во второй главе анализируется текущее состояние банковских пассивов перед физическими лицами, пути минимизации рисков при проведении депозитных операций. Также показывается роль нетрадиционных банковских операций в привлечении сбережений населения. Кроме того, раскрываются пути улучшения пассивов.

В третой главе, анализируется современное кредитное состояние между банками и физическими лицами, показываются методы оценки кредитоспособности физических лиц и перспективы развития кредитования физических лиц.

Основные положения диссертации отражены в 6 публикациях.

Ilkin R.Orujov

Ways of improving operations of banks with individuals in the conditions of transformalton to market economy.

SUMMARY

Ao_aclualiiy_subject. The development of bank services system has become important in modern market economy. Establishing the bank-client relationships on conceptually new market basis plays significant role in the development of both national bank system and social-economic life of the country as a whole.

Research-subject. Theorecical and practical issues of impoving and developing the relationships between banks and individuals.

Tasks and objectives oLcesearch. The major objective of the research is to form an optimal system of relationships between banks and ciients.

The practical importance of the research is that concrete proposals and recommendations are put forward there aimed at developing bank operations with individuals. In practical point of veiw it may promote increasing the scale of new bank services in Azerbaijan, improvement of the quality of traditional bank services, rising living standards of population and the bank-client relatonships.

Structure _jf .the„.work. The research consists of introduction, three chapters, conclusions and proposals, literature used and appendixes.

In the first chapter the meaning of such terms as "bank operations", "bank service", "savings", "deposits", "credits" is introduced with related opinions of famous specialists. Positive and negative aspects of financing the consumer needs are shouvn there, peculiarities of foreign and domestic experience of such financing are elaborated as well. It is hoted there that mortgage loans and non-traditional credits such us leasing are important means of finicing individuals. Risk reduction is the major principle in any form of financing.

In the second chapter, the analysis of current state of bank liabilities before individuals, ways of minimizing risks in deposit operations. are shown and the role of nontraditional bank operations in attracting savings of population is paid significant attention for. Besides ways of improving liabilities are also elaborated there.

In the third chapter, present state of relationships between banks and individuals is analysed, methods of estimation of credit abillity of individuals are described and perspectives of development of bank-client relationships are stated.

The main objective of the reserch is to work out an optimal mechanism of establishing firm relationships between commercial banks and individuals.

The main provisions of dissertaion are reflocted in six published works.