Роль банков в управлении и проблемы его эффективности тема диссертации по экономике, полный текст автореферата

Автореферат диссертации по теме "Роль банков в управлении и проблемы его эффективности"

Азэрба]чан Республикасы ТэЬсил Назирлщ'и ^ Ч л ^рбарган Девлэт Игтисад Институту

1 9 СЕН ™1

ЕЛШАД ЗШАД оглу СЭМЭДЗАДЭ

БАНКЛАРЫН ИДАРЭЕТМЭДЭ РОЛУ ВЭ ОНУН СЭМЭРЭЛИЛИЛ1 ПРОБЛЕМЛЭРИ

Ихтисас: 08.00. Ю-Малгщэ, пул тэдавулу вэ кредит

Игтисад елмлэри намизади алимлик дэрэчэси алмаг учун тэгдим едилмиш диссертасщанын

АВТОРЕФЕРАТЫ

Бакы-2000

Диссертаиуа иши Азэрба]чая Девлэт Иггисад Институнун "Банк иши вэ пул тэдавулу" кафедрасында ишлэнмишдир

Рэсми оппонентлэр:

Иггисад елмлэри доктору, профессор С.М.Мэммэдов Игтисад елмлэри намизвди, досент П1.Ш.Бэдэлов

Апарычы тэшкилат: Азэрба]чан Коопераауа Институту Диссертасщанын мудафиэси "

за, ^

2000-чи ил

саат 'ЧУ' да Азэрба]чан Девлэт Иггисад Институнун бинасында игтисад елмлэри намизэди елми дэрэчэси верилмэси учун ]ара-дылмыш Н.054.09.02 Ихтисаслашдырылмыш Шуранын ичласын-да олачащыр.

Унван: 370001. Бакы ш., Истиглалицэт кучэси, №6

Диссертаауа иши илэ Азэрба]чан Довлэт Иггисад Институнун китабханасында таныш олмаг олар.

Автореферат.^/2000-чи ил тарихиндэ кендэрилмиш-

дир.

Ихтисаслашдырылмыш Шуранын елми катиби:

и.е.н., досент А З.И.МУСТАФА1ЕВА

I. ИШИН УМУМИ ХАРАКТЕРИСТИКАСЫ

Мопзунун актуаллыгы. Бэшэри^'эт инкишаф етдикчэ чэ-ми^этдэ мали^э-кредит мунасибэтлэринин ролу эЬэми^этли дэрэчэдэ артыр, малице ресурсларынын чэлби вэ онларын еф-фектли ]ерлошдирилмаси сосиал-игтисади тарэггинин муЬум амилинэ чеврилир. Ьэр кун дун]ада бе]нэлхалг малина-кредит эмэли^атлары 800 мшуард АБШ долларыны аЬатэ едир ки, бу да дугу а тичарэт деврицэсиндэн 40 дэфэ чохдур. Кетдикчэ гло-баллашан дущада иггисади сэрЬэдлэрин кетурулмэси вэ капи-талын ]ени']епн базарлара дахил олмасы малиЦэ-кредит мунасибэтлэринин инкиишфы вэ тэкмиллэшмэси учун уени перспек-тивлэр }арадыр.

Мали^э-кредит системинин апарычы гурумларындан олан вэ минилликлэрлэ формалашан банк институтлары да глобал дун^а игтисади^атынын инкишафында актив иштирак едир. Тэк-чэ ону кестэрмэк кифа]этдир ки, Ьэр кун дугу ада апарычы банклар ]'уз мшуардларла АБШ доллары Ьэчминдэ вэсаитлэ эмэли^атлар апарыр. Он минлэрлэ ихтисаслы кадры езувдэ чэмлэшдирэн вэ дуваны и инкишаф стратекщасында фэал иштирак едэн бу структурларын билаваситэ ком а] и илэ истеЬсал вэ хидмэт саЬолэринин, рекионларын аЬэнкдар фэалицэти термин едилмэклэ, онларын перспектив инкишаф истигамэтлэри муэ^ ]ан олунур. Бирма" налы ге_]д етмэк олар ки, букунку игтисади системи банкларсыз тэсэввур етмэк олмаз. Ьеч шубЬэсиз ки, чэ-М1щэтэ бу гэдэр нуфуз етмиш тэ^сисатларын идаретмэдэ дэ ролу чох б^укдур. Онларын тутдугу мевпуи ачыгландырараг керкэм-ли иггисадчы П.Самуелсон бэшэр тарихиндэ 3 эсас ихтиранын -одун, чархын вэ мэркэзи банкын олдугуну костэрир. Дикэр муэллифин кестэрд]фг кими, пулла идарэетмэ эн еффектли идарэетмэ усулудур. Белэ ки, ичазэлэр вэ гадагалар системинэ эсасланан идарэетмэиин глобаллашма вэ либераллашма деврун-дэ имканлары азалыр.

Пул кутлэси Иэчми ин вести си] а актнвли]и - мэшгуллуга, Балчуга мазэннэси идхал - ихрача, ресурсларын оператив етурул-мэси игтисади тсиклии тезлэшмэсинэ, бутевлукдэ игтисади йэ-]атын чанланмасына билаваситэ комэк едир. Банкларын чэ-мгщэтэ та" сир механизмлэри, элбэттэ, садалананларла кифа]эт-лэнмир. Амма артыг бу кестэрилэнлэр онларын имканлары илэ игтисадицатын идарэ едилмэсини оптималлашдырмаг мумкунлу-]уну ачыгла]ыр.

Мэсэлэнин бу чур го}улушу республикамыз учун ком дэ она

кора актуаллыг кэсб едир ки, биз кечмши планлы игтисадиЦат-дан }ени, азад игтисади мунасибэтлэрэ кечирик. Эввэлки ида-рэетмэ механизмы дэщшиклщэ угрсуыр, бир чох идарэетмэ инс-титутлары лэгв олур, бэ^зилзри исэ ]енилэшир. Мэ1гз бела бир двврдэ идарэетмэнин сэмэрэлилщ'инин артмасы намине ма-лиЦэ-кредит системинин рэнкарвнк олмасына, бу системдэ апарычы рола малик банкларын кучлэнмэсинэ сэу едилмэлидир.

дицат гурмаг саЬэсиндэ беуук тэчрубэ]э малик олан девлетлэрдэ банк системинин формалашмасы вэ инкишафына кэмэк еден консепсщалар, мувафиг игтисади муЬитин об]ектив пумэтлэн-дирилмэси, кечид довруну jaшajaн постсовет республикаларьнща игтисади ислаЬатларын апарылмасынын Иугуги вэ методоложи эсаслары, девлэтин мувафиг ганунверичилик вэ дикэр Иугуги актлары, е]'ни заманда игтисадчы алимлэрин арашдырмалары тэшкил едир.

Информасща мэнбэjи кими Азэрба]чан Республикасы вэ дикэр девлэтлэрин ганунлары, Aзэpбajчaн Республикасы прези-дентинин фэрманлары, Милли Банк, Девлэт Статистика Коми-тэси, БВФ, Ду^'а Банкы, Ьабелэ Бе]нэлхалг Банкын Ьесабатла-рындан вэ елкэмиздэ фэали^'эт кестэрэн дикэр тэшкилатларын, елми-тэдгигат институтларынын, игтисадчы алимлэрин аналитик арашдырмаларындан истифадэ едилмишдир.

ди Ьэм мэркэзи банкын, Ьэм дэ коммерсэд'а банкларынын фор-малашмасына вэ фэали^этинэ тэ'сир едэн амиллэри арашдыр-маг, онларын игтисадицатын идарэ едилмэсиндэ ролу, истифадэ механизмлэринин комплекс тэдгиги тэшкил едир. Тэдгигатда эсасэн ашагыдакы вэзифэлэр муэуэнлэшдирилмишдир:

♦ банк системи, кредит мунасиботлэринин инкишаф мэрЬвлэлэ-рини, о чумлвдэн Aз5pбajчaндa банк институгларынын прин-сипиал хусуси^отлорипи арашдырмаг, инкишаф етмиш девлэт-лэрдэ мэркези банкларын ролу, коммерс^а банкларынын фун-ксщаларыны вjpэнмэк, бу саЬэдэ мувафиг ду!уа точрубэсини республикамызын банк системиндо милли мэнафелэр бахы-мындан тэтбиг даироси вэ истигамэтлэрини муэ^энлэшдир-мек;

♦ банк системинин, мэркэзи банкын исэ коммерсща банкларыны тэнзиметмэ механизмлэринин тэкмиллэшмеси имканларыны ашкарламаг;

♦ банк системинин, коммерсэда банкларынын инвсстисруа фэа-лицэтинин артмасы имканларыны тэдгиг етмэк;

♦ мэркэзи банк, банк системинин макроигтисади, инвестисщ'а активли^и - мэшгуллуг проблемлэринин идарэ едилмеси, оде-мэмэлэр проблеминин Ьэллиндо ролунун артырылмасы имкан-ларыны ашкарламаг;

♦ долларлашманын jyмшaлдылмacы вэ милли вагуутанын кучунун артырылмасына то"сир едэн амиллэрин тэЬлили вэ пу'мэтлэн-дирилмэси.

Тэдгигатын предмета вэ об]ектн. Тэдгигатын предметини банкларын идареетмодэ ролу вэ онун сомэрэлилщи проблемлэ-ри тэшкил едир. Тэдгигатын об]екти республиканын мэркэзи банкы (Милли Банк ) вэ коммер<луа банкларьщыр.

Елми денилик. Диссертасща ишиндэ илк дэфэ олараг банкларын идарэетмэдэ ролу проблемлэри системли тэЬлил едил-мишдир;

♦ бе]нвлхалг банк системиндэ истифадэ едилэн бир чох техно-логауанын, тэнзимлэмэ алэтинин илк дэфэ олараг республиканын банк системиндэ тэтбигинин зэрурилэди эсасландырыл-мышдыр;

♦ реал иггисади просеслэрин тэЬлили, дуща точрубэсинэ эсас-ланараг банкларын гаршылыглы элагэ вэ асылылыгда олан макроигтисади проблемлорин Ьэллиндо ролу аращцырылмыш-дыр;

♦ банк фэалидоэтинин девлэт тэнзимлэнмэсииин даЬа чохшахэли ола билмэси вэ бунунла элагэдар олараг ганунверичилик база-сынын моЬкэмлендирилмэси эсасландырылмыш, олкэ орази-синдэ харичи банкларын иш режими, банкларын инкишафын-да верки с^асэтинин ролу, кредит ресурсларынын белкусуиун сэмэрэли тэшкили илэ баглы мэсэлелэр тэдгиг едилмишдир;

♦ пул-кредит сщасэти, онун тэкмиллэшдирилмвси иггисади ин-кишаф проблемлэри илэ элагэли шокилдэ арашдырылмыш-дыр;

♦ банкларын инвестис^а фоали^этинин маИицати, методоложи эсаслары арашдырылмыш, конкрет фактлар эсасында республика банкларынын инвестис^а фэалицотини чанландырмаг учуй Ном банкларын озлэринин, Ьэм до ресурсу мэнимсэ]эн иггисади cyбjeктлэpин шэраитинин jaxшылaшмacы учун тод-бирлэрин Ьэ]ата кечирилмэси эсаслаидырылмышдыр;

♦ муэ|]'эн едилмишдир ки, кредит системимизин он формалаш-мыш институту кими банклар чэми^эти нараЬат едэн тaлejYKЛY проблсмлэрин Ьэллиндэ эЬэми|)этли рол ojнaja билэр; бу мэг-сэдлэ банкларын долларлашманын то"сир даирэсинин азалма-сы, милли вагуутанын моЬкэмлонмэси, одэмэмолэр пробле-миндэ ролунун артырылмасына хидмэт едэчэк тэклиф вэ тев-афлэр верилир.

Практики эЬэмиц'эти. Республика игтисадицатынын инки-шафында еффектли банк системинин вачиб ролу нэзэрэ алына-раг диссертасщада муасир банк системи, онун инкишаф мэр-Ьэлэлэри тэЬлил едилмиш, мугерэгги бсрюлхалг тэчрубэ е]рэ-нилмиш, банкларын потенсиалыны jYKcэлтмэк учун девлэтин тэнзимлэмэ механизмлэриндэн истифадэнин ке]фиуэтинин ар-тырылмасы аспектлэри, банкларын чэмицэтэ хе]рини эсаслы етмэк мэгсэдилэ онларын макроиггисади просеслэрин идарэ едилмэсиндэ ролу ачыгланмышдыр.

Ге]д едилэн проблемлэрин конкрет фактлара, реал игтисади просеслэрэ эсасланмасы чыхарылан нэтичэлэрин эмэли оЬомщ-] эти ни хе]ли артырмага имкан вермишдир.

Бу истигамэтдэ диссертасщ'ада чыхарылан нэтичэлэр, эсас мудцэалар Ьэм коммерсща, Ьэм дэ мэркэзи банкын, парламен-тин вэ дикэр идарэетмэ органларынын, банк муштэрилэринин фэалиуэтиндэ истифадэ едилэ билэр.

тифадэ едилмэси. Тэдгигатын нэтичэлэри "Азэрба]чан XXI эс-рин астанасында" 1-Ш китабларда, республика кэнч алим во аспирантларын конфрансларында, Республика ТэЬсил Назир-лщинин ксчирдщи Aзэpбajчaн Халг ЧумИури^этинин 80 иллик ]убиле_|инэ Ьэср олунмуш елми-практики конфрансда, Азэр-ба]чан Девлэт Йгтисад Институту вэ Республика Банклар Ассо-сиас^асынын биркэ кечирдщи конфрансда, Республика ТэЬсил Назирлщи, Кэнчлэр вэ Идман Назирли)'и, Умидли Кэлэчэк Тэшкилатынын биркэ кечирдщи конфрансда шэрЬ едилмиш вэ бэjэнилмишдиp. Сонунчу елми jыFЫHчarдa муэллиф I мукафата ла]иг корулмушдур.

Тэдгигатын нэтичэлэри Ьэмчинин истифадэ учун Милли Мэчлисин комиссэдасы, Игтисадицат Назирл1уинэ тэгдим едил-мишдир.

Диссертасща ишинин Ьэчми вэ онун тэркиби. Диссертасща кириш, уч фэсил, нэтичэ вэ тэклифлэрдэн ибарэтдир. Онун умуми Ьэчми сэЬифэдэн ибарэтдир.

П. ТЭДГИГАТЫН ЭСАС МЭЗМУНУ

Диссертаауанын киришиндэ мевзунун актуаллыш, тэдгигатын методоложи вэ нэзэри эсаслары, онун мэгсэд вэ вэзифэлэ-ри, предмета вэ об]екти, ишин елми jeнилиjи, практики эЬэми]'-jэти эсасландырылыр, тэдгигат нэтичэлэринин сынагдан кечи-

рилмэси вэ истифадэ едилмэси кестэрилир.

I фасилдо банк системы, онун структуру, формалашмасы вэ идарэ олунмасы проблемлэри, о чумлэдэн, банк институтла-рынын илкин формасы вэ japaнмa вахты, онларын тэкамулу, кредит мунасибэтлэринин мухтэлиф мэрЬэлолэри арашдыры-лыр. Мэ'лум олур ки, бу барэдэ игтисади эдебицатда гэт'и фи-кир ]охдур. Ишдэ банкларын ]аранмасы барэдэ мовчуд олан ики эсас нэзэриУэ]э лингвистика вэ етимолокщщ'а эсасланан нэзэ-ри^э; гызыл иш усталары илэ элагэдар нэзэри^э]э мунасибэт билдирилир. Тарихи фактлардан мэ'лум олур ки, довлэтин фор-малашдыга гулдарлыг деврундэ japaнмыш банк ишинин инки-шаф мэркэзи тэдричэн Шэргдэн вэ .Гунаныстан-Ромадан Авро-ш\]'а, сонра 1ени Дуща]а кечмишдир. Гещ едилир ки, кредит мунасибэтлэринин илкин формасы - борч алан вэ кредитор ара-сында васитэчи иштиракы олмадан формалашан мунасибэтлэр-дир. Кредиторун сэрбэст вэсаитинин мигдары вэ муддэтинин борч аланын тэлэбатларына у]'гун кэлмэмэси васитэчилэрин, о чумлэдэн банкларын japaнмacыны лабуд етмишдир. Чэми^'эт мэнафелэрини горумаг учун исэ онларын али типи олан тэнзим-лojичи гурум мэркэзи банклар ]аранмышдыр. Муасир игтисади системдэ бу институтларын ролу м уга] и с эеди лмэз дэрэчэдэ ар-тыр. Онлар дефиситли вэ гэнаэтли тэсэрруфат арасында кврпу ролуну о^куыр, кичик cэpмajэдapлapын марагларыны едэмэк, рисклэри азалтмаг, ликвид вэсаит ]аратмаг, информасщаны топ-ла]ыб тэЬлил етмэк, инвестиауа лajиhэлэpишI пу'мотлэндирмэк габшищэти Ьесабына сосиал-иггисади Ьэ]атда даЬа фэал ишти-рак едир. Бу мэсэлэлэр "Коммерсщ'а эсасында ишлэрн банкларын макщэти, функсщалары, онларын тэтбиги хусусгщэтлэри" адлы ]арымфвсилдэ тэдгиг едилир. Бу кун интеграсгуа элагэлэ-ринин кенишлэндщи, азад игтисадгщат принсиплэринин Исуата кечирилди]и бир шэраитдэ рэгабэт габил1Щэтшш сахламаг вэ тэлэбаты одэмэк учун банклар ]ени роллары мэнимсэ]ир. Дис-сертаауада муасир банкларын эманэт, кредит вэ Ьесаблашма функсщасы илэ ]анашы, нэвдщэнин идарэ едилмэси, сыгорта, траст, андера]тер, брокер, инвестис;ца планлашдырылмасы, кредит пулларынын емиссщасы, мэслэЬэт, пумэтлилорин сахланма-сы, вал]ута мубадилэси, лизинг, венчур капиталынын тэклифи, пенена тэ'минаты, факторинг кими функауаларына мунасибэт билдирилир, банкларын актив-пассив эмэли^атлары, активлэрин рисклик дэрэчэлэри, депозитлэрин структуру кими мэсэлэлэр тэдгиг едилир. Кестэрилир ки, банкын ]ерлошдирди_|и вэсаитин риски бир сыра факторларла jaнaшы, И ом дэ ресурсун мэн-

öajmman асыльщыр. Она керэ банклар актив эмэлt-tjjатларыны угурла апармаг учун пассивлэрини дэ оптимал идарэ етмэли, вэсаити мэнфээтлилик вэ ликвидлик принсиплэри эсасывда ]ерлэшдирмэлидир. Диссертасщада Азарба]чан банкларынын хид-мэт рэнкарэнклщинин артырылмасы, сэрбэст вэсаитин даЬа еф-фектли сэфэрбэр олунмасы вэ еЬпуачы олан саЬалэрэ ]онэл-дилмэси имканларыны кенишлэндирмэк мэгсэдилэ муасир кре-дитлэшмэ формалары, о чумладан кредит картларынын тэтбиги аращдырылыр.

"Мэркэзи банкларын. характерик чэ/гэтлэри вэ фэалиЦэт механизмлэри" адлы III japbiM фэсилдэ онларын банк системи-нин, кредит мунасибэтлэринин, бутввлукдэ игтисадиЦатын ин-кишафында ролу, мэркэзи банкын парламентэ вэ ja ичра ИакимиЦэтинэ табели/и, кокумэтлэ мунасибэтлэри, онун идарэ едилмэси илэ баглы мэсэлэлэр тэдгиг едилир.

Мэркэзи банкларын вачиб функси]аларындан бири наш пул емиссщасыны hajaTa кечирмэкдир. Ьесабламалардан а_щын олур ки, республикада пул кутлэси ичэрисиндэ наш пулун хусуси чэ-киси xejnn ]уксэкдир. Бу нисбэтин нормаллашмасы эн вачиб вэзифэлэрдэн са]ылмалыдыр. Диссертасщ'ада хусуси олараг мэркэзи банкларын эсас функсщаларындан бири олан пул-кредит сщасэти, онун м ah и]] эти, ajpu-ajpbi мэрЬэлэлэрдэ истигамэтлэ-ри аращдырылыр. Игтисади инкишаф динамикасы, мэшгуллугун тэ'мин олунмасы, инфл]асщанын еффектли сэвиуэдэ сахланма-сы, инвестисща активли^и, эмтээ-хидмэт-иш ихрачынын артма-сы бу сщасэтдэн хе]ли дэрэчэдэ асыльщыр. Кестэрилир ки, мо-нетаризмин jajbuiMacbi илэ элагэдар фаизэ дерш, пул кутлэсинэ та"сир едилмэси даЬа еффектив cajbuibip. Ону да rejfl едэк ки, бу просеслэрин ajpbuiMacbi шэрти мэ'на дашьуыр. Чунки пул кутлэсинин азалмасы ерш заманда фаизин артымына та4 сир кес-тэрир. Тэклиф едилир ки, мэркэзи банк игтисади ипкишафын стимуллашдырылмасы (ашагы фаизлэр) вэ антиинфл]аыуа тэд-бирлэри (JyKceK фаизлэр) арасында даим маневрлэр етмэлидир.

Диссертасща ишиндэ пул-кредит си/асэтинин алэтлэри: учот дэрэчэси, мэчбури ектщатлар, хусуси капиталын минимал Иэддинэ олан тэлэблэр арашдырылыр, ачыг базар эмэлиЦат-ларынын банк ликвидлщинин идарэ олунмасында ролу, коммер-cuja банкларынын кредитлэшмэси, /гвкумэтэ кредит-кесаблаш-ма хидмэтинин квстэрилмэси илэ баглы мэсэлэлэрэ мунасибэт билдирилир. Девлэтин игтисади гудрэтинин кучлэнмэси, игтисади таЬлукосизл^и бахымындан мэркэзи банкын, макроигтисади анализ вэ прогнозлашдырма, тэчди]а балансынын тэртиби фун-

ксщаларыны мувоффэпщэтло Ьэ]ата кечирмэкдэ ду1ца тэчрубэ-синдэн сэмэрэли истифадэ етмэси вачиблщи илэ башы тэклиф-лэр верилир.

"Банклара мунасибэтдэ довлэт сщасэтинин макиЦэти, ону муэЦэн едэн амиллэр" адлы II фэсилдэ банк системинин довлэт тэнзимлэнмэси мэсэлэлэри арашдырылыр. Ге]'д олунур ки, банк системинин девлэт тэнзимлэнмэси мэркэзи банкын фэа-лицэтиндэн элавэ, банк системинин фэалнцэт муЬитини мув]-jэнлэшдиpэн дэвлэтин макроигтисади си]"асэти, девлэт вэсаити-нин белкусу вэ банк капиталында девлэтин иштиракы сэд'асэти-ни еИато едир.

Банк сайибкарлыг фэали^этинин бир невудур. Ьэр бир са-Ьибкарлыг саЬэси исэ муацэн дэрэчэдэ девлэт тэнзимлэнмэси-нэ мэ^руздур. Едеи заманда нэзэрэ алмаг лазымдыр ки, бу кун дуща мицасында банк ишиндэ сэрбэстлэшмэ просеслэри куч-лэнир. Бе]нэлхалг базарларда мухтэлиф апарычы елкэлэрин банклары арасында рэгабэт кучлэнир. Бело бир шэраитдэ девлэт ез банкларына сэрбэстлик вермэклэ онларын рэгабэт муба-ризэсиндэ инамлы иштиракы учун зэмин japaдыp.

Банк системинин фоалицот муЬити Ьэмчинин девлэтин макроигтисади сщ'асэтинин характери, истигамэти илэ билаваси-тэ баглыдыр. Бу бахымдан муэллиф ишдэ учуз пул си]асотшш нэзэрдэ тутан Ке]нс, сэрт пул-кредит си]асэтини мудафиэ едэн Фридман моделлэринин маЬи^этини арашдырыр. Банк системи-нэ хидмэт едэн ганунларын принсипиал чэЬэтлэри, онларын тэтбиги нэтичэсиндэ баш верэн дэ]ишикликлэри теЬлил едэрэк муэллиф ге|д едир ки, Aзэpбajчaн банк системинин ганунларла даЬа актив тэнзимлэнмэси деврун тэлэблэринэ вэ чэми^этин марагларына у]гундур. Вачиб мэсэлэлэрдэн бири дэ харичи банкларын иштиракы илэ баглыдыр. Харичи cэpмajэнин банк капиталында иштирак пajыны Милли Банк Ьаггында гануна эса-сэн мэркэзи банк муэ^эн едир. Ьазырда о, 20%-дэн 30%-э чат-дырылмышдыр. Бурада эсас амнл харичи банкларын фэа-лиЦэтинин дввлэтимизин милли марагларына чаваб вермэси мэсэлэсидир. Харичи банклар, шуб!гэсиз ки, банк сервисинин ¡ахишлашмасы, бурада чалышан милли кадрларын габагчыл бизнес тэчрубэсини мэнимсэмэси вэ ондан истифадэ етмэсинэ комэк едир. Бунунла ]анашы, эсрлэрлэ тэчрубвси, кучлу имкан-лары олан харичи банкларын ролунун Иэддэн чох артмасы ин-кшиаф етмэкдэ олан банкларымызын фэалиЦэтинин даралма-сына, олкэнин игтисади тэклукэсизлщинэ, мшили капиталын харичэ ахмасына реал шэраит ]арада билэр. 1аддан чыхармаг

олмаз ки, банк саЬасинда либерализм Ьеч да Ьэмишэ мусбэт нэтичэ вермир. Ишдэ бир сыра елкэлэрин бу саЬэдэ тэчрубэси тоЬлил едилир, ондан республиканын банк системиндэ истифадэ олунмасы имканлары кестэрилир. Мэсэлэн, 1апошуа II Дун] а муИарибэсиндэн сонра дагылмыш игтисади^атыны бэрпа етмэк учун харичи банкларын актив чэлбинэ хусуси диггэт ]етирди: онлара бир сыра кузэштлвр едилди. 1эгин ки, бу кузэштлэри едэркэн ]апонлар банк системлэринин имканларыны лазымынча пуметлэндирмишди. Чунки харичи банк капиталынын елкэнин умуми банк капиталынын ичврисиндэ па]ы чэми 0,6 %-дир.

Дахили базарын горунмасы, ихрач потенсиалынын арты-рылмасы, елкэдэн харичи вагуута ахынынын гаршысынын алын-масына хидмзт едэн кемрук сщасэтинин ]еридилмэси до банк системинин инкишафына тэ~сир едэн муЬум свбзблврдвндир.

Мэ'лум олдугу кими, мевчуд ганунверичилщ'э эсасэн елкэ-мизин мэрквзи банкы вэ онун гурумлары бутун нов девлэт вер-киси вэ русумларынын едэнмэсиндэн азадцыр. Коммерсща банклары исэ ]алныз мэнфээт веркисинин едэ]ичисидир. Бир сыра тэдгигатчьшар банкларын верки дорэчэлэринин артырыл-масыны тэклиф едир. Банк веркилэринин артырылмасы фикир-лэринэ гуввэт верэн бир амил дэ банкларын тэчрубэли персонала малик олмасы вэ бунун Ьесабына мэнфээтин кизлэдилмэси мумкуш^унун бе]ук е1ггималлыгыдыр. МэЬз бу фактора керэ нвинки банкларын верки дэрэчэлэрини артырмаг, Ьам дэ вер-кидэн ]а]ынма Ьалларынын истиснасына керэ онлары бир нов доврицэдэн верюцэ чэлб етмэ]и дэ мэгбул с а] аил ар вар. Диссер-тасщада бу фикирлэрин Ьэр бири а]ры-а]рылыгда арашдырылыр вэ ге|д едилир ки, бу мэсэлэлэрэ банкларымыз кучлу гурумлара чеврилдикдэн сонра бахмаг даЬа ]ахшы олар. Проблемин дикэр аспекти банкларын эмэли^атларына керэ верки кузэштлэринин тэтбигвдир ки, бу да диссертасэдада этрафлы тэЬлил едилир. Умулищатлэ, кучлу банк системинин формалашмасында мараг-лы олан дввлэт еффектли идарэетмэ механизми олан веркидэн сэмарэли истифадэ етмэли, Нам банкларын взлври, кэм дэ мушторилэри ола билон суб]ектлэр учун стимуллашдырычы тэ"сир квстэрмэлидир.

Банклар учун эн еффектли фэали^эт истигамэтлэриндэн бири будчэ вэсаитлэри илэ иш са_]ылыр. Республикамызда мус-тэгил банк системинин ]арандыгы илк иллэрдэ будчэ вэсаити коммерсща банкларында ]ерлэшдирилмишди. Банкларын батан-масы вэ банкларла баглы баш верэн криминал Ьадисэлэр девлэ-тин ресурсларыны е'тибарлы муЬафизэ едэ билэчэк системин

japaдылмacыны зэрури етди. 1997-чи илдэ Aзэpбajчaндa Хэзинэ-дарлыг системи japaдылды ки, бунунла да девлэт ресурсларынын еЧибарлы горунмасы истигамэтиндэ муЬум адцым атылды.

Бу кун фэагпщэт кестерэн банкларла ]анашы, Инкишаф Банкы барэдэ дэ душунмэк мараглы оларды. Белэ бир банк ха-ричи елкэлэрдэ девлэт банкларынын апардыгы функси]аларын бэ^зилэрини: ]э"ни узунмуддэтли кредитлэшмэ вэ ихрач банкы функсщаларыны ]еринэ ]етиро билэр. Тэклиф едилэн Инкишаф Банкынын ресурслары эсасэн девлэт будчэси Ьесаблары ола билэр. Ресурсларын девлэт нэзарэтиндэ олан вэ идарэ олунмасына Хэзинэдарлыгьш, Милли Банкын, Иггисади^ат Назирл^'инин иштирак едэчэ]и Инкишаф Банкына верилмэси вэсаитин е"ти-барлы институтда топланмасына вэ девлэт марагларына у]тун оларды. Белэ Ъесаб едирик ки, Азэрба]чан Инкишаф Банкынын то" сиси вэ она кестэрилэн функс1ца вэ ресурсларын верилмэси олкэмизин стратежи марагларына чаваб верэр, игтисади^атын дирчэлмэсиндэ эЬэми^этли рол ojнajapды.

Девлэт сосиал еффект, мэшгуллуг бахьмындан ресурсларын игтисади саЬэлэр арасында элверишли белкусу, халг тэсэр-руфатыны орта, узунмуддэтли кредитлэшдирмэк, мэнфээт элдэ етмэк, базарда ез па^ша саЬиб олмаг кими мэгсэдлэр учун езу дэ банк капиталында иштирак едир. Бунунла белэ, Иекумэтин элиндэ олан алэтлэр, мэркэзи банкын имканлары бэ'зэн кестэрилэн мэгсэдлэрэ чатмаг учун кифа]эт етмир. (Бэчзэн Ьокумэт-лэ мэркэзи банкын да мевге_)и уст-устэ душмур). Она кора арашдырдышмыз функс^а вачиб потенсиал кими пумотлонди-рилмэлидир. Диссертасщ'ада инкишаф етмиш елкэлэрин бу са-Иодэ тэчрубэсинэ мурачиэт едилир, онлардан республикамызда истифадэ эсасландырылыр.

Банк сферасынын сэрт тэнзимлэнмэси узрэ дунуада бирин-чи ]ери тутан Франса девлэти бутун кредит институтларынын ичмал балансында 80 % хусуси чэкиси олан девлэт вэ japым-девлэт банкларынын капиталында иштирак едир. Бо]ук Брита-шцада 1861-чи илдэн девлэт эманэт банкы кими ]арадылмыш Милли Эманэт Банкы ше^бэ кими почт ше'бэлэриндэн истифадэ едир. Ьесабларынын cajынa корэ о, думала эн ири эманэт муэссисэлэриндэндир. Иташуада банклар эсасэн девлэтэ мэх-сусдур. Банк депозитлэринин 35 %-и, кредитлэринин 35 %-и, ишчилэршшн 40 %-и бу банкларын па]'ына душур. 1апони]ада шохси банкларла ]'анашы, кениш шэбэкэли Ьекумэт институт-лары да вар. 1950-чи илдэ харичи тичарэтин кредитлэшмэси учун Ихрач Банкы ]арадылмышдыр. Капиталы девлэтэ мэхсус

банкын фэалиуэтинэ нэзарэти Мали^'э Назирлщи Ь^ата кечи-рир. 1951-чи илдэ Тапонща Инкишаф Банкы течсис едилмиш, она Бэрпанын Малицэлэшдирилмэси Банкы вэ АБШ-дан кемэк кими кэлмиш, малларын сатышындан топланан вэсаит эсасында ]аранан Еквивалент Фондунун ресурслары вэ функсщалары ве-рилмишдир. Бу банк игтисадицатын мухтэлиф саЬэлэрини 1 илэ гадэр муддэтэ шэхси банклара мараглы олмщан кузэштлэрлэ кредитлэшдирир. Ьиндистанда ком мерена банкларынын хе)ли Ьиссэси миллилэшдирилэрэк умумдевлэт инвестисруа системи ] арадыл мьшщыр. Бу гурум елкэдэ топланан эманэглэрин ис-теЬсалын мали^элэшдирилмэсинэ ]енэлмэсинэ шэраит ]арадыр. Алманщада девлэт муэ^эн програмларыны ]еринэ ]етирмэк учун ез капиталы Ьесабына банклар тэчсис едир. Онларын ичэрисин-дэ хусуси мэгсэдли банклар сечилир. Бу гурумлар муЬарибэдэн сонра шэхси сектора девлэт кемэ)'и учун ]арадылмыш вэ со-нунчунун ичтимаи истеЬсалда ролунун артмасы илэ элагэдар олмушдур. 18 хусуси мэгсэдли девлэт банкы Ьекумэтэ табедир. Бу групда Бэрпа Банкы вэ Ихрач Банкы хусуси ]ер тутур.

ДаЬа сонра ишдэ банк фэали]]втинин тэнзимлэнмэси вэ нэзарэт системиндэ мэркэзи банкын ролу мэсэлэси тэдгиг олунур. Бу да фактдыр ки, Азэрба]чанда мустэгил банк системи-нин ]арадылмасы просеси башланандан бу саИада ишлэмэк ис-тэ]энлэр есаслы чэтинликлэрлэ узлэшмэдэн минимал низамна-мэ фонду илэ банк ]аратмага мувэффэг олурду. 1994-чу илдэ республикада 242 банк вар иди. Бир муддэтдэн сонра онларын са]ынын кэскин сурэтдэ азалмасы просеси башланды. Артыг 01.05.1999-чу ил тарихэ республикада чэми 71 коммерси]а банкы фэали^'эт кестэрирди.

Субут едилир ки, банкларын капиталлашмасы, онларын е'тибарлылыг сэвицэсинин артмасы муштэрилэринэ даЬа ири Ьэчмли хидмэтлэр кестэрмэсинэ шэраит ]арадачаг\ Банкларын са]ынын сур'этлэ азалмасынын мэнфи чэЬэтлэри дэ аз де]илдир. Эсасландырылыр ки, банкларын са/ динамикасы сэрт мэкдуди}-]этлэ ]ох, базар тэнзимлэнмэси илэ элагэлэндирилмэлидир. Коммерсща банкларынын чидди ихтисары онларда чалышан бир чох ихтисаслы кадрын банк ишиндэн кэнарлашмасына, банк системинэ инамын азалмасына кэтириб чыхара билэр. Мэнтиги олараг банк ишиндэ чалышан ишчилэрин азалмасы илэ "банк деврицэ"синэ гошулан эЬалинин дэ са]ы азалыр. Банкларын ихтисары харичэ ващ'уга ахынынын артмасына хидмэт етмэклэ инвестисща мэнбэлэрини дэ хфш мэЬдудлашдырыр.

Бу кун елкэмиздэ 8 мшуон эЬалщэ 71 коммереща банкы

хидмэт кестэрир (01.05.1999-чу ил тарихэ). Jo4ни тэгрибэн 110000 адама 1 банк душур. Муга]исо учун билдирэк ки, Белчи-када 1 банкын 1000, Алманщада 1400, бутевлукдэ Авропа узрэ 2300 адама хидмэт етмэси барэдэ иггисади эдэбицатда мэ'лумат вар. Бу да мо'лумдур ки, АБШ-да банкларын 75 %-и кичик шэЬэрлэрдэ вэ эЬалиси 15000-дэк олан гэсэбэлэрдэ чэмлэшир. Республикамызда банклар эсасэн Бакынын мэркэзи pajoimapbin-да чэмлэниб. Бу муга]исэлэр бэзи^этин нэ дэрэчэдэ чидди ол-масыны кестэрир. Иггисади артым учун банк фаизинин тэ^и-ниндэ истеЬсалын габул едэбилмэ нормасынын нэзэрэ алынма-сы зэрурили]и кими банк капиталынын да формалашмасы учун чэмицэтин имканы, инкишаф cgbhjjbch нэзэрэ алынмальщыр. Бу кун Азэрба]чан банкларынын низамнамэ капиталына rojynan тэлэблэр игтисадиПатын реал вэзицэтинэ yjVyH де]илдир. Бу, фикримизчэ, банк ишинин рэгабэтсизлэшмэсинэ, хидмэт mj-мэтлэринин ашагы душмэсинин гаршысьшын алынмасына вэ базарын инИисарлашмасына кэтириб чыхарар.

Бу кун банклар бизим иггисади систем учун эн элверишли пул топла]ычыларыдыр. Дикэр машщэ институгларынын зэиф-лщ'и контекстиндэ банкларын инкишаф етдирилмэсинэ, сэмэрэ-ли фэалицэт кестэрэн кичик банкларын да фзали^этинэ шэра-ит ]арадылмалыдыр. Муштэри учун банкын фэалиНэтинин миг-]аслылыгындан онун мали^э е'тибарлылыгы, ке]ф!щэтли хидмэ-ти вачибдир.

Систем ичэрисиндэ фэалгщэт кестэрэн институтларын баг-ланмасы системин меЬкэмлэнмэсинэ зиддир вэ онун ajpbi-ajpbi cy6jeKTnopo xejpn олса да, jenm ки, бутевлукдэ инкишафа мэн-фи те" сир костэрир. Буна керэ дэ онларын шок эмэли^аты илэ лэгви jox, нормал бе]умэси имканларынын ]арадылмасына eh-тщач вардыр.

Ишдэ мэркэзи банкларын пул-кредит сщасэтиндэ му/гум алэтлордэн бири олан учот дэрэчэси мэсэлэси хусуси тэдгиг едилир. Сон деврлэр умуми пумэт индексинин азалмасы шэраи-тиндэ учот дэрэчэсинин нисбэтэн jyKceK сахланылмасы мутэ-хэссислэр тэрэфиндэн бирмэ^налы гаршьшанмыр.

Ьазырда умуми банк кредитлэринин хусуси чэкисиндэ Милли Банкын ролу 20 фаиздэн чохдур. Бу, jyKC9K кестэричи-дир. Банкларын езлэринин исэ кредит имканлары кениш де]ил. Учот дэрэчэси тэ jnii едилэркэн антиинфл]аауа мэгсэдлэри илэ janaiubi, реал секторун гэбул едэбилмэ имканлары да нэзэрэ алынмальщыр. Ьазырда (01.05.1999) Ьэм манат, Ьэм дэ харичи ва/уутада чэлб едилэн вэсаитин 12%-и Милли Банкда фаизсиз

Ьесабларда сахланылыр. Манат вэ харичи вaлjyтaдa олан депо-зитлэрэ керэ диверсификасща олунмуш мэчбури екпуат фаиз-лэринин м эгсэдэу]гунлугу мэсэлэлэрини арашдырараг муэллиф ге_щ едир ки, бу фондун восаитиндан истифадэ едилиб-едил-мэмэси барэдэ мухтэлиф фикирлэр мевчуддур. Милли Банкын ондан кредит ресурсу кими истифадэси 1996-чы ил ганунунда нэзэрдэ тутулма]ыб. Ьалбуки тэсэрруфат cyбjeктлэpинин банк кредитлэринэ бе]ук еЬтгуачы вардыр. Бу зэми!щэн мэчбури еЬ-пу'ат нормативлэринин азалдылмасы мэгсэдэу]гундур. Мэчбури ектщатлара корэ фаиз одониямэси мэсэлэсиндэ до фикир бир-лщи ]охдур. Фикримизчэ, мэчбури ектщатлара корэ фаиз одэ-нилмэмэси, онларын минимал сэвиЦэдэ сахланылмасы, бу фонд-дан кредитлэшмэнин коммерсгу'а банкларына Иэвалэ едилмэси дака мэгсэдоу]гундур. 1ери кэлмишкэн пуд едэк ки бир сыра елкэлэрдэ, о чумлэдэн АБШ-да мэчбури е1туатлар васитэсилэ ФЕС банкларын кредит имканларыны тэнзимлэ]эрэк иггисади]-]атда чанланма вэ ja антиинфл]аыуа мэгсэдлэри кудур. Диссер-тасщада мэркэзи банкларын пул-кредит сщасэтиндэ истифадэ етдщи еффектли алэтлэриндэн бири олан девлэт пумэтли кагызлар базары мэсэлэсинэ дэ тохунулур. Мэркэзи банкын дев-лэт пумэтли кагызлары алыб-сатмасы банкларын кредит имкан-ларына то4 сир едир, ]о~ни онлары еффектли олан зэманэтли ак-тивлэрэ пул го]мага сэмтлэндирир. Бу мэсэлэдэ Милли Банкын сивил девлэтлэрин тэчрубэсини тэтбиг стмэк арзулары тэгдирэ-лajиг Ьал кими пумэтлэндирилмэлидир. Республикада пумэтли кагызлар базары тэзэчэ формалашыр. 1996-чы илин сенца-брындан ГДИВ базары фэали^'этэ башламыщдыр. Ону да хатыр-ладаг ки, банк системинин ресурсларынын тэнзимлэнмэси учун еффектив алэт олан девлэт гиjмэтли кагызларынын емиссща Ьэчми Милли Банкын ]ох, Малицэ Назирлгуинин сэлаЬи^этлэ-ри чэрчивэсиндэдир. Белэ куман етмэк олар ки, дуща интегра-сщасына говушан елкэмиздэ дэ будчэ кэсиринин пумэтли ка-гызларла ертулмэсинэ даЬа бе]ук с1туач олачаг. Анчаг емисси-]анын Милли Банка лазым олан Ьэчми Мали^э Назирлщи тэрэ-финдэн мудафиэ олунма]а да билэр. Чыхыш joлy кими Милли Банкын езунун истигразларынын бурахылмасы тэклиф едилэ билэр. Бу, Ьом пул-кредит сщасэтиндэ мустэгил оператив маневр-лэр имканыны артырар, Ьэм дэ мэркэзи банкын еЬдэликлэ-ринин инвесторлар тэрэфиндэн даЬа йэвэслэ алынмасына кемэк кестэрэ билэр. Елэчэ дэ емитент Милли Банк тэсэрруфат суб-]сктлэринин имканлары барэдэ даЬа чох мэчлумата малик ол-дугуна керэ пумэтли кагызлар базарынын да инкишафына мус-

бэт тэ'сир кестэрэр. Милли Банк бу пцметли кагызларын oho-MnjjaTJin е1гпуатларыны езундэ japaTManbi, лазым кэлдикдэ базара мудахилэ етмэлидир.

Бу кими проблемлэри конкрет фактларла эсасландыран муэллиф бир daha zejd едир ки, мэркэзи банкларын банк тэн-зимлэмэси дввлэтин вачиб идарэетмэ механизмлэриндэн бири-дир вэ онун тэкмнллэшмдси игтисади инкишафа тэкан верэн гуввэ кими гщмэтлэндирилмэлидир.

Диссертасщанын III фэсли "Банкларын игтисади инки-шафда ролунун артмасы амиллэри вэ истигамэтлэри" про-блемлэрине Нэср едилмишдир. Бурада республика игтисадиЦаты учун сон дэрэчэ зэрури олан инвестисща проблемы банк систе-минин инкиишфы контекстиндэ арашдырылыр. Ге]д едилир ки, республикамызда банклар Ьагплнда мевчуд ганунларда банк ин-вестис1уасы анла^нпы арашдырылмамышдыр. Банкларын инвестисща cnjacani исэ инвестисща портфелинин идарэ едилмэси, бирбаша вэ портфел инвестисЩаларынын оптимал нисбэтинин тэчмини, мэнфээтлилЩин артырылмасы, риск вэ ликвидлик сэ-шщэлэринин сахланылмасы илэ баглы эмэлиуатлар мэчмусуну э1гатэ едир. Тэчрубэ кестэрир ки, угурлу инвестисЩа ыцасэтини h9jaTa кечирэн банклар бу саЬэдэ артан тэлэбатларыны вэсаит чэлбинин чохалмасы илэ компенсасгуа eTMojo чалышыр. Бэ'зэн бу ресурслар инвестсгауа ла]иЬэлэри муддэтлэриндэн гыса олур. Амма гыса пулларын, Ьэтта чари Ьссаблардакы пулларын бир Ьиссэси сабит галыг кими мэчму Ьесабларда муэ|)'эн мудцэт га-лыр ки, бу да инвестиауа ресурсу кими истифадэ олунур.

JeHH мустэгил девлэтлэрин Ьамысы, о чумлэдэн республикамызда милли игтисади^'ата инвестисЩатарын чэлб едилмэси эн вачиб мэсэлэлэрдэн биридир. Апардыгымыз тэ1глилдон aj-дын олур ки, республика игтисадиЦатына сон иллэр инвестиси-jаларын ¡гэчми артмага ме]л едир. Бу мусбэт !галдыр вэ игти-cadujjamda структур дэ)ишикликлэринин апарылмасына реал шэраит japadup. Ejnn заманда ону да ге_щ етмэк лазымдыр ки, инвестиафшарын структурларынын тэнзимлэнмэсинэ чидди eh-тЩач вардыр. ИнвестисЩаларын нефт сектору илэ jaiiauibi, ди-кэр секторларын инкишафына jвнэлдилмэcи зэруридир. Бу мэг-сэдлэ биринчи нввбэдэ дахили ресурслар сэфэрбэр едилмэли-дир. Бэ"зи мутэхоссислэрин фикринчэ республика эИалисинип вэсаитлэри Несабына олкэ игтисадиЦатына инвестисща го]улу-шуну 1 Miuijapd АБШ долларындан чох артырмаг мумкундур. Бу, пул кутлэсинин малиЦэ институтларында чэмлэнмэсинэ, олкэ вэтэндаишарынын реал кэлирлэринин, дввлэтин пул сакэсиндэ

танзимлэмэ имканларынын, олкэнин бе]нэлхалг ликвидлщинин артмасына квмэк едир. Харичи инвестисщалара кэлдикдэ исэ кэлэчэкдэ онлар дахшш ресурслар чатышмадыгы шораитдэ ихрач]онумлу саНэлэрэ, ]ени технолокщалара, информасща ре-су рсларына ¡внэлдилмэлидир. Бир мэсэлэ]э дэ диггэт ]етирмэк вачибдир. Сон дугуа малина беЬранынын мэнба]и олан Чзнуб-Шврги Асща беЬраны да костврди ки, га^ар-спекугуатив харичи инвестисщ'алар (мутэхэссисларин фикринчз, Ьэмин реки-ону 1997-чи илин 2 а]ы врзиндэ 180-230 мшуард АБШ доллары Ьэчминдэ 20% харичи, 12% дахили инвестисща тэрк едиб) беЬ-ран вахты елкэни тэрк едврэк онун ликвидлщинэ зэрбэ вурур. Дущада баш верэн просеслэри, реаллыглары нэзэрэ алараг ге]д етмэк лазымдыр ки, харичи инвестисщаларын мевчуд игтисади-с^цаси вэзи^этдэн до ран сэбеблврэ кврэ чэлби зврурили^и илэ ]анашы, дахили инвестиауа ресурсларына устунлук верилмэли-дир.

Бир га]да олараг, инвестисща сщасэтиндэ мэгсэдлэр вэ мэЬдудащэтлэр банкын езу тэрэфиндэн тэ'сисчилэринин, креди-торларынын мараглары вэ |а девлэт кузэштлэри, мэЬдудщ-]этлори илэ элагэдар олур. Инвестиауа програмы ла_]иЬэларин кэлирлилщи илэ рисклищ арасында нисбэти езундэ экс етди-рир. Банк ликвидлик узэриндэ ишлэ]эрэк риски оптимал инве-стис^а портфелинин формалашмасы илэ ашагы салмаг истэ]ир. Уму ми гтумэт индексиндэ, милли вагуута мэзэннэсиндэ, макро-игтисади саЬэдэ сабитли]ин олмамасы узунмуддэтли инвести-сщалары чэтинлэшдирир. Она керэ бу просес дэрин арашдыр-малар тэлэб едиб, динамик дэ]ишикликлэрэ эсасланмалыдыр.

Диссертасщада инвестор учун вачиб факторлардан бири олан инвестисщ'а портфелинин формалашдырылмасы вэ идарэ едиямвси учун чэкилэн мэсрэфлэрин Иэчми мэсэлэсинэ дэ диггэт ]етирилир.

Бир сыра елкэлэрдэ Ьэр бир корпорасщанын хидмэтлэрин-дэн даим истифадэ етд^и ез инвестисща банкы вар. Иггисади эдэбиуатда бу чур муэссисэлэрин ики типинин мевчуд олдугу кестэрилир: бири пумэтли кагызларын тичарэти вв ]ерлэшди-рилмэси илэ, дикэри исэ узунмуддэтли кредитлэшмэ илэ мзш-гул олур. Бу банклар Гэрби Авропа игтисади_Уатынын муЬарибэ-дэн сонракы илк иллэриндэ бэрпасы вэ бэчзи инкишаф етмэкдэ олан елкэлврин саЬв вэ инфраструктурларынын ]арадылмасында бо]ук рол о]намышдыр. Апардыгымыз арашдырмалар субут едир ки, республикамызда да Ьэм инвестисщ'а стратекщасы, пумэтли кагызларын емиссрасы вэ ]ерлэшдирилмэси, Ьэм дэ билаваситэ

иггасад1щаты орта вэ узунмуддэтли кредитлэшмэ рлу илэ дир-чэлдэ билэн институтлара еИгсуач вардыр. Харичи елкэлэрин тэчрубэсиндэн керундуу кими, бу саЬэдэ довлэтин па]ы да кэ-рэкли ола билэр.

Тэдгигатда эманэтлэрин еффектли тэ'минат мэсэлэси дэ артидырылыр. Реаллыг субут едир ки, оЬали пул ]ыгымыны банклара еффектли тэ'минат системи оларкэн даЬа Ьэвэслэ го]ар. Депозитлэрин сыгорталанмасы бела системлэрдэндир. Азад игтисадиН'ат шэраитиндэ бу мали^э горунма алэти коммер-С1уа эсасында фзали^эт кестэрэн сыгорта ширкэтлэри тэрэ-финдэн дэ кестэрилэ билэр. Бу мэгсэдэ хидмэт едэн елкэ миг-]аслы сыгорта системинин ]арадылмасы шубЬэсиз, довлэтин мудахилэси нэтичэсиндэ мумкундур. Диссертасщ'ада елми эдэ-биЦатда гэбул едилмиш ликвидлик, тэИлукэсизлик, кэлирлилик, рисклорин макиЦэти, онларын тэ\иин едилмэси ]ошары да ачыгланыр.

Гещ едилир ки, республикада банклара зИалинин сэрбэст пул ресурсларынын зэиф чэлби бир сыра факторларла ]анашы, экалинин эксэр1щэтинин банк ишиндэн этрафлы хэбэрдар ол-мамасы илэ элагэдардыр. Милли институглардан Бе]нэлхалг Банк вэ сон вахтларадэк Эманэтбанкын эманэт чэлбиндэ ли-дерликлэринин муЬум сэбэби исэ бу гурумларын девлэт нэзарэ-тиндэ олмаларьщыр Банкларын фзали^этинин чанланмасына мэнфи тэ'сир едэн амиллэрдэн бири инвестиси]а илэ баглы зэ-рури информасщаларын, эсасландырмаларын кэрэкли сэвгщэдо тэгдим олунмамасьщыр. Диссертасщада депозитлэрин сыгорталанмасы са/юсиндэ дуща тэчрубэеи тэдгиг олунур, онун бир сыра нэтичэлэринин республиканын банк системиндэ истифа-дэси, бу мэгсэдлэ мувафиг /гугуги базанын }арадылмасы эсас-ландырылыр.

Тээссуфлэ ге|д етмэлщик ки, бу кун банклара инвестисща ресурсу а]рылмасы учун мурачиэт едэнлэрин бир гисмивдэ, уму-М1щэтлэ, бизнес план олмур вэ ]а. ке]фиуэтсиз тэртиб едилир. 1998-чи илдэ банкларын республика иггисадидатына кредит го-]улушу (фаизлэр дахил едилмэдэн) 1.7061 тршуон манат олмуш-дур. 1997-98-чи иллэрдэ Аграр-сэна]'с банкы тэрэфиндэн игтиса-дицата го]улмуш кредитлэр 19,2%, Сэна]е-Инвестиси]а банкы тэрэфиндэн 11,3%, Эманэт Банкы тэрэфиндэн 17,5% азалмыш-дыр. Артым ]алныз Бе]нэлхалг Банкда (18,3%) вэ ге|ри-девлэт банклары узрэ (2 дэфэ) олмушдур. Умуми кредит пуулушунда узунмуддэтли ресурсун па]ы 2,2% (1998) тэшкил етмишдир. Умуми кредит ичэрисиндэ вахты кечмиш кредитлэрин хусуси

чэкиси исэ 19,8% тэшкил етмишдир. Диссертасщада бу просе-син сэбэблэри, инвестисща имканларынын артырылмасы ]олпары арашдырылыр.

Год едилир ки, банкларда олан депозитлэрин (1998-чи илдэ бу, 787 мшуард манат олмущдур) ичэрисиндэ узунмудцэтли пул-лар азлыг тэшкил едир ки, бу да банкларын инвестисща имкан-ларыны мэ1щудлащдырыр. Гэбул олунмуш пудалара керэ эсасэн муддэтли банк депозит Ьесабларындан вэсаити jaлныз мудцэт гуртардыгдан сонра ]ох, истэнилэн ан кетурмэк олар. Белэ шэ-раитдэ дэ банк муштэрилэрин даим кэлиши еЬтималыны ]уксэк тутуб, xejли мигдарда нэвди|]'эни сахламага мэчбур олур ки, бу да вэсаитин инвестиаада кетмэ имканларыны хс)'ли мэЬдудлашдырыр. Зэннимизчэ, бу саЬэдэ бejнэлxaлr тэчрубэлэ-рэ эсасланмаг чох вачибдир. Мэсэлэн, Алманщада банкларын иш принсипиндэн бири дэ узунмудцэтли пуулушлар учун узунмудцэтли гajнaглapын олмасы вэ бу мэнбэлэр кими эманэт депозитлэрин 60%-и, чари Иесаб вэ тэлэб олунанадэк депозитлэ-ринин 10%-инин кетурулмэсидир. Керунду)у кими, узун пуллар гыеа пуллардан 6 дэфэ чох инвестисгуа ресурсу кими гэбул едилир. Зэннимизчэ, бу кун депозитлэрин муддэтлшиуинин арты-мы учун элавэ тэдбирлэр дэ кормэк лазымдыр:

♦ банк фаизлэринэ керэ верки тутуланда узунмудэтли депозит саЬиблэринэ кузэшт едилмэси;

♦ мэчбури сЬтщ'атларда бу болмэ ресурсларына корэ аз фаиз тэтбиг едилмэси, олавэ ресурсун ишлэдилмэсиндэн ]арапап га-занчын бир Ьиссэсинин узунмуддэтли депозит фаизинин арты-рылмасына ршолдэрэк онун даИа чазибэли едилмэси;

♦ банкларын езлэринин веркщэ чэлб едилмэсиндэ дэ узунмуддэтли гсуулушлара кузэштлэрин тэтбиг олунмасы.

Амма бутун бу кузэштлэри едэркэн ресурсларын реал сектора jeнэлмэcи нэзарэтини диггет мэркэзиндэ сахламаг лазымдыр.

Арашдырмалар бир дака субут едир ки, банклар макроиг-тисади проблемлэрин идарэ едилмэсиндэ актив рол о]на}ыр. Бурада Ьэм тэнзимлэмэ вэзифэсини ]еринэ ]етирэн мэркэзи банкын, Ьэм дэ икинчи пиллэ банкларынын хусуси^'этлэри ез тэчсирини кестэрир. Бу ролун конкрет макроигтисади проблем-лэрдэ тэ^сирини ашкарламаг учун Гэрб чэмицэтинин гаршы-сында дуран игтисади мэгсэдлэрин (игтисади инкишаф, мошгул-луг, игтисади сэмэрэлилик, гщмэтлэрин сабит сэвиЦэси, игтисади азадлыг, кэлирлэрин эдалэтли белку су, игтисади тэ"ми-нат, тэ"ди]э балансынын милли мэнафелэрэ чаваб верэ билмэ-

си) Ьэллиндэ банкларын конкрет тэ'сир механизмлэри арашды-рылыр. ШубИэсиз, бу проблемлэр бутун елкэлэр учун е]ни ола билмэз, лакин онларын Ьэллиндэ банк институтларынын фэал иштиракы бу институтларын макроигтисади проблемлэринин идарэ олунмасында ролунун чох вачиб олдугуну э]ани сурэтдэ субут едир. Элбэтгэ, бурада апарылан макроигтисади сщасэтин характерини хусуси нэзэрэ алмаг лазымдыр.

Диссертасщада муэЦан двврлэрдэ каким мввге тутмуш Ке]нс доктрипасы вэ монетарист консепсщ'асынын принсипиал чэЪэтлэри а]дынлашдырылыр, ахырынчынын республика игти-садиЦатында тэтбиги илэ баглы мэсэлэлэрэ мунасибэт билди-рилир. Республика игтисадицатында сон двврлэрдэ апарылан сэрт пул-кредит сщасэти инфл]аси]а просесини да]андырмыш, малгщэ сабнппуини тэ'мин етмиш, ислаЬатларын азад базар иг-тисади принсиплэри эсасыпда дэринлэшмэси учун зэмин ]арат-мышдыр. Бу просес бир чох кестэричилэрэ, о чумлэдэн пул кутлэсинин динамикасына да то" сир етмишдир.

Республикамызда М2 агрегатынын УДМ-э нисбэти 1998-чи илдэ чэми 7,6%, МЗ 10,8% тэшкил етмишдир (арашдырмалар просесиндэ бу да мсГлум олмушдур ки, Статистика Комитэси, Милли Банкын структур белмэлэринин вердикт рэгэмлэр ара-сында у)'гунсузлуглара раст кэлинир ки, бунун да Иэлл олунма-сына ады чэкилэн гурумлар арасында координасща кемэк едэ билэр). Милли Банк да кениш пул кутлэсинин УДМ-дэ хусуси чэкисинин ашагы олмасыны гэбул едэрэк инкишаф етмиш ел-кэлэрдэ бу кестэричинин 70%-дэн чох, Шэрги Авропа елкэлэ-риндэ 40-50% тэшкил етмэсини ге]д едир. Зэннимизчэ, республикамызда белэ дурум инвестиси]а активли]и вэ мэшгуллуга мэнфи то"сир едир. Е]ни проблем кечмиш ССРИ республикала-рынын чохунда да вар. Курчу игтисадчылары 1.Месх1уа, Р.1аш-вили бу мэсолэ]э мунасибэтлэрини белэ ачыгла]ыр: "Курчустан-да апарылан монетар сгуасот Русэд'адакы кими, инфл]аси]анын азалдылмасы вэ милли вал]утанын сабиппуинин тэ'мин олунма-сына ]онэлдилиб. Бу чур ]анашма кэскин иггисади проблемлэ-рин эн садэ Ьэллидир, амма о, перспективдэ позитив нэтичэлэр верэ билмэз. Белэ ки, эмтээлэрин дефиситл1у'и пул дефисит-Л1ушю кечир, бунунла милли вал]ута зэифлэ]ир, пул девриуоси вэ эманэтлэр долларлашыр. Ьэдцэн артыг сэрт пул-кредит с!уасэти шэраитиндэ халг тэсэрруфатывда ресурсларын нормал доври^эси мумкун дерм вэ мэЬз, бу, фикримизчэ, веркилэрин пис ]ыгымы, одэмэмэлэрин бо]ук мицаслылыгы, эмэк Иаггы вэ тэгаудлэрин верилмэсиндэ кечикмэлэр, инвестиауа боЬраны вэ

саирин эсас сэбэбидир. Базар игтисади^аты формалашмыш дев-лэтлэрдэ пул кутлэси исте11лак пумэтлэриндэн 2-5, УДМ-э нис-бэтэн 3-6 дэфэ тез артыр".

1998-чи илдэ республикамызда УДМ-ин 10% артымы шэ-раитиндэ М2 агрегаты 21,7%, МЗ 17% азалдылмышдыр. Белэ нисбэт иггисади^атда пул ачлыгына сэбэб олур. Монетаристлэ-рин бЩук нума]эндэси, Нобел мукафаты лауреаты М.Фридманын вэ А.Швартсын апардыглары тэдгигатын нэтичэсини г^д етмэк истэрдик: онларын фикринчэ, АБШ-да бсуук депрессЩа доврун-дэ ФЕС доври^'одэ пул куглэсинин кескин ашагы душмэсинин гаршысыны алмамышдыр. Бу да игтисадицатдакы сыхылманын негатив ме]ллэрини артырмышдыр. Апарычы хэтт кими диссер-тасщанын бу белмэсиндэ милли игтисад 1Щатымызьш инкишафы бахымындан вачиб олан инвестисЩа активлЩи, мэшгуллуг, дол-ларлашма, едэмэмэлэр кими макроигтисади проблемлэрин ида-рэ едилмэсиндэ банкларын ролунун ачыгланмасы сечилмишдир.

Бу кун пул кутлэсини артырмаг диггэти чолб сдэн проб-лемлэрдондир. 1994-чу илдэ навд пулун кениш пул кутлесиндэ хусуси чэкиси 26,3% идисэ, 1998-чи ил узрэ бу 54,1%-э чат-мышдыр. Милли Банк бу рэгэмин инкишаф етмиш елкэлэрдэ 510%, РусЩада 30-35% арасында тэрэддуд етмэсини кестэрир. Республикамызла муга]исэдэ бу рэгэмин кэскин фэрги бир чох амиллэрлэ, о чумлэдэн Ьугуги вэ физики шэхслэрин верки вэ русумлардан jajынмacы, эЬалинин банклара олан е^тимадынын ашагы сэвицэдэ олмасы илэ элагэлэндирилир. Бу кун вэтэн-дашларын xejли Ьиссэси сэрбэст пулу езундэ сахламагы устун туту р. Ишдэ пул-кредит системинин сэмэрэлилщинэ ашагыдакы амиллэрин дэ актив то*сир етди]и квстэрилир:

♦ вдэмэ механизминин карокли соницодо олмамасы. Гсу'ри-нагд Ьесаблашмалар заманы чэгинликлэрлэ узлэшвн шэхслорин нага эмэлиуатлара устунлук вермэси;

♦ эЬали илэ ишин зэифлищ. Милли банклар эсасэн ири ресурс-лара малик Ьугуги шэхслэрлэ иши физики шэхслэрлэ ишдэн даЬа сэмэрэли Ьесаб едорэк сонунчулара аз диггэт едир;

♦ банк муэссисолэринин азлыга, о чумлэдэн, онларын рскион-лар узрэ ге^ри-бэрабэр болкусу;

♦ хырда ресурслу эманэгчЩэ мэскунлашма jepиндэн хсрш узаг мэсафэдэ олан кредит муэссисэси хидмэтлэриндэн оператив истифадэсииин бэчзэн сэрф етмэмэси;

♦ пластик карт системинин еффектли тэшкил олунмамасы. Шэхслэрэ картларын верилмэси илэ ]анашы, онлары гэбул едэн тичарэт-хидмэт мэнтэгалэринин азлыгы, тэблигат иши-

нин зоифлир-! (банк даирэлэриндэ пластик картларын мобил телефонлар кими тез бир заманда попуу'ар олачагы прогноз-лашдырылырды);

♦ ногди^энин идарэ олунмасы функауасынын банкларымыз тэ-рэфиндон мэнимсэнилмэмэси, умумэн банк хидмэтлэри чеши-динин азлыгы;

♦ пу'мэтли кагазлар базарынын зоифл!уи;

♦ дуща тэчрубвсинэ осасланан тэнзимлэмэ характерли тэдбир-лэрин кэрэкли сошщодо олмамасы.

Апардыгьшыз тэдгигатлар тэсдиг едир ки, пул-кредит сщасэтинин тэкмиллэшмэси комплекс тэдбирлвр системино эсасланмалыдыр. Бир сыра мутэхэссис, фикримизчэ, Наглы ола-раг квстэрир ки, инфл]аси]аныи азалдылмасы, минимума енди-рилмэси ислакатларын эсас мэгсоди олмамалыдыр. Пул-кредит сщасоти инвестисща фэаллыгына, игтисади !ю]атыи чанлан-масына, мэшгуллугун артмасына июраит 7аратмалыдыр.

Сон иллэрдэ республика игтисадцЦатында /'аранмыш эн му!гум чэтинликлэрдон бири вдэмэмэлэр проблемидир. Буну элавэ субут етмеуэ еЬпуач ]охдур ки, тэкрар истеЬсал просесини позан бу проблем эмэк Ьагты, муавинот, мэнфээт - стимула то-хунараг сосиал-игтисади кэркинли^э, игтисади И^атда аЬэнкин позулмасына сэбэб олур. 1998-чи ил узрэ системдахили борчлар нэзэрэ алынмадан едэмэмэлэр 35391,1 мшуард манат вэ ]& УДМ-дэн 2,2 дэфэ чох олмушдур.

Диссертаси]ада вдэмэмэлэр проблеминин Ьэлли барэдэ му-тэхэссислэр тэрэфивдэн тэклиф едилэн вариантлар - реал эмэк Ьаггы вэ дикэр мэсрэфлэрин азалдылмасы учун инфл]аауа лундан истифадэ; муфлислэшмэ ]олу илэ мэшгуллугун азалмасы; эмэк Иаггы, амортизасща едэмэлэри вэ рентабеллик сэви^эсини тэнзимлэ]эн нормативлэрин лэгви, мевчуд вэзицэтин консерв-лэшдирилмэси тэЬлил едилир. Бу вариантлардан Ьэр бири едэ-мэмэлэрэ бу вэ ]'а дикэр дэрэчэдэ тэчсир едэ билэр, амма ону там Ьэлл едэ билмэз. Бир мэсэлэни дэ вургуламаг лазымдыр. Борчларын дисконтлашдырылмасы механизминдэн истифадэ едэ-рэк малиуэ структурлары капиталы артыг капиталлы саЬэлэрдэн чатышма]ан сайэлэрэ мустэгил болку васитэсилэ отурэ билэр. Нэтичэдэ ]уксок дебитор борчлары олан муэссисэлэрин ис-тсЬсал кучу, мэшгуллуг вэ истеИсалы азалараг толэб сэв1щэсинэ душэчэк вэ пулла одэнилэчэк. Вдэмэ габилиуэти олан саЬэлэр-дэ исэ истеЬсал кучу артараг истеЬлакчыдан пулун алынмасында чэтинлик чэкэнлэрэ пулла едэнилмэни артырмага комэк едэ-чэк.

Бэ'зилэри едэмэмэлэри мараг догуран муэссисэлэрин муфлислвшэрэк учуз алынмасында васитэ кими керур. Бела ки, муэссисэни муфлис стадии эн элверишли joлy она пулу едэмэ-мекдир. Бу системдэ мараглы олан груплар вар ки, Ьар васитэ илэ едэмэмелэр проблеминин мовчудлугуна вэ умуми контексдэ оз мэгсэдлэрини кизлэтмэ]э чалышачаг. Эзэллэшмэ просесиндэ олан республикамыз учун бела тэЬлукэли ме]ллэрин гаршысы-нын алынмасы учун реал иш керулмэлидир.

Апардыгымыз арашдырмалар кестэрир ки, едэмэмэлэр проблеминин квклэри ичэрисиндэ пулун чатышмамазлыгы, аванс верки вдэмэлэри, вдэмэ габилиЦэти звифлэмиш муэссисэлэрин да/га элверишли шэртлэрлэ алынмасы усулу вардыр. Буна Ьэм-чинин базарда пумэтлэри ашагы салмаг иcтэмэjэн марагларын фактики тэ^сириндэн кэнарлашма методу кими дэ бахмаг олар.

Борчларын зэнчирвары характери дэ муЬум фактордур. 1э"ни бир борчлу]а ресурс вермэмэклэ вэсаитин бир нечэ борч-лудан кечмэмэси вэзи^эти ]араныр. Бачзи Ьссабламалара керэ будчэ едэмэмэлэрин 1/2 - 2/3 Ьиссэсинин кунаЬкарьщыр.

Ге]д етдщимиз бу проблемин Ьэлл едилмэсинэ банкларын да имканлары б0jYкдYp. Илк невбэдэ банк системи доврщэдэки пулун Ьэчмини артырмагла ишэ комэк едэ билэр. Бу ишдэ апа-рычы институт мэркэзи банкдыр. О, девргщэдэ олан нагд пул кутлэсини бирбаша емисауа ^лу илэ, ге^ри-накд пуллары банкларын мэчбури еЬтщатларыны азалтмаг, кредит емиссщасы вэ едэмэ габилиЦэти олан пумэтли кагызларын бурахылмасы илэ тэ'мин едэ билэр. Елэчэ дэ мэркэзи банк дикэр банкларын пумэтли кагызлар бурахмасына ]ардымчы ола билэр.

Диссертасщада манатын двнэрлщи, она те*сир еден амил-лвр дэ этрафлы арашдырылыр. Азэрба]чанда милли вaлjyтa манат 1992-чи илин августунда девридаэ бурахылмышдыр. Азэр-бajчaн Республикасы Конститусщасынын 19-чу маддэсинэ эса-сэн елкэмизин эразисиндэ манатдан башга пул ваЬидлэринин едэниш васитэси кими ишлэдилмэси гадаган едилмишдир. Гану-ни мэЬдуди^этлэрэ бaxмajapaг Ьазырда харичи вагуута илэ дэ (эсасэн АБШ доллары) алгы-сатгы эмэлиуатлары апарылыр. Бу, мулк, автомобил, мебел вэ с. баЬалы об]ектлердэн тутмуш кичик мэблэгли едэнишлэрдэ дэ езуну кестэрир. 1эгин ки, эксэр вахт-ларда бу вал^уталары дэ]ишмэк проблеми илэ багаы олмур. Белэ ки, бу кун мубадилэ мэнтэгэлэринин кениш шэбэкэси мевчуд-дур. Кэтта бэ'зэн ганунла буна ичазэ верилмэдщини билдирэн сатычылара "доллар кетурмэсэн алмарам" де]энлэр дэ олур. Зэ-гин чохлары бунун милли игтисади систем учун зэрэрини кэ-

рэЦшчэ гщмэтлэндирмир. Бу мэсэлЩэ та" сир едэн факторлар ичэрисиндэ артыг тохундугумуз пул кутлэсинин Иэчми дэ эИзми^этли ]ер тугур. Белэ ки, пул кутлэсинин азлыгы вдэмэ-мэлэрлэ ]анашы, долларлашма илэ дэ компенсасща олунур. 1эчни мэйсул-хидмэт истеЬсалы тэдавулуну тэ\мин етмэк учун зэрури милли вал]ута чатышмадыгда она харичи вaлjyтa "кемэк" едир. Милли вал]утанын инНисарчылырына }алныз тэдавул сфе-расында ]ох, Ьэмчинин пулун дикэр функс1цалары-до]ор олчусу вэ ]'ыгым васитэси функсщаларынын jepинэ ]етирилмэси просе-синдэ чалышмаг лазымдыр. Дуздур, милли вагуута мэзэннэсинин кэскин дсуишмэ деврундэ вэ з'а бу просеслэрлэ баглы тоЬлукэ олдугда сатычылар езлэрини вал]ута рискиндэн сыгортала]араг едэнишлэри милли вал]ута илэ гэбул етсэ дэ, пу'мэтлэри меЬкэм харичи вaлjyгaдa вэ ja онун маскаланмыш формасы олан шэрти-учот ваЬидлэриндэ тэ^'ин едир. Бу Ьал бир сыра довлэтдэ ]ашанмыш вэ jaшaнмaгдaдыp.

1994-чу илдэ сэрбэст денэрли вaлjyтaдa (СДВ) депозиглэр манат депозитлэриндэн 4 дэфэ чох олуб. 1995-чи илдэ исэ та-разлашан бу рэгэм 1997-чи илдэ ]енидэн эввэлки истигамэтдэ дэjишэpэк 1,5, 1998-чи илдэ 1,7, 01.05.1999-чу илдэ исэ 3,5 дэфэ олмушдур. Демэли, пулун гытлыгы эввэлчэ ез боЬрэсини версэ дэ, узун перспектива милли ваЩутамыза олан инамын ар-тырылмасы учун кифajэт олмамышдыр. Хатырладаг ки, бу мэ^луматлар манатын сабитлэшмэ девруну эЬатэ едир. 1ыгымда СДВ-нин манаты сыхышдырмасы (77,9 % - 21,1 % паритети), СДВ-]а тэлэбин артмасы, СДВ-нин алынмасы учун лазым олан манатын сатылмасы, ]э*ни сонунчунун оптимал мэзэннэсинин сахланмасы учун даЬа чох вагуута еЬтЩатларынын сэрф едилмэ-си, даим бу тэНлукэ]э керэ активлэрин инвестисща тэлэблэринэ керэ ]ох, еЬтЩат кими сахланмасы демэкдир.

Мэсэлэнин чиддилщи вэ т ал е}укл у л у/у; I у гэбул едэрэк онун-ла ¡гансы мубаризэ усулларынын сечилмэси вачиб мэсэлэ кими гаршыда дурур. Биз бу кун мубадилэ мэнтэгэлэринин мэЬдуд-лашдырылмасы, харичи вал]ута аланларын паспортларынын тэг-дими, гсущщаты вэ бу кими инзибати тэдбирлэрин тэрэфдары дejилик. 1эчни Азэрба]чан реаллыгларыны нэзэрэ алараг, зэнни-мизчэ, белэ эмэллэр мэсэлэ]э онсуз да чидди мусбэт тэ'сир костэрмэз вэ кизли иггисади_цатын инкишафына кемэк етмиш олар. Дикэр тэрэфдэн, банк ишчилэрини, вэсаитини дэ]эрсиз-лэшмэдэн горумаг истэ]эн тэсэрруфат суб]ектлэрини, эЬалини ге]ри-патриотизмдо кунаЬландырмаг олмаз. Белэ ки, рэгабэт шэ-раитиндэ ишлojэн вэ девлэтин пул-кредит сЩасэтиндэ ме]ллэр-

дэн хэбэрдар cwiMajaH суб]ектлэрин бу Ьэрэкэтлэриндэ мэнтиг-дэн кэнар бир iuej joxflyp. Мэсэлэ]э гадага илэ jox, Ьэвэслен-дирмэ .¡олу илэ jaHaiiiMar лазымдыр. Проблемин Иэллинэ манат вэ доллар депозитлэринин фаизлэри дэ тэ^сир едэ билэр. Манат депозити фаизи доллар депозита фаизиндэн jyxapbi олмалы-дыр ки, маната Ьэвэс артсын. Тутаг ки, манат вэ доллар депозит-кредит фаизи ejmmnp. Онда депозит rojaH даЬа еЧибарлы долларда депозити rojMar, банк исэ манатда гэбул етмэк ис-тэ]очок. Кредит верен банк долларла вермэк, борч алан исэ ма-натла кетурмэк истэ]эчэк. Она кора дэ банк манат депозити фаизини артырачаг ки, ону чэлбедичи етсин. О чумлэдэн, кредит верен дэ доллар кредитини даЬа учуз едэчэк ки, борч алан ону кетурсун. Мисал учун манат депозити 15 %, доллар 10% манат кредити-20%, доллар-15%. Муга]исэли материаллар кес-тэрир ки, фаизлэрдэ бу yjryimyr he4 дэ Ьэмишэ козлэнилмир.

Проблемин кэлли учун елэ uiapaum japamMaz лазымдыр ки, манат }ыгмаг daha сэрфэли олсун, Бу механизмлэрдэн бири Милли Банкын тэтбиг emduju мэчбури ehrajaT нормативидир. Бу алэтдэн банкларын кредит имканларынын тэнзимлэнмэси учун истифадэ олунур. Амма манат вэ доллар депозитлэринэ ке-рэ фэргли нормативлэрин тэтбиги Ьэм дэ активлэрин Ьансы ващуталара ]онолмэсинэ дэ тэ'сир едэ билэр.

Бу бахымдан бир сыра елкэлэрин тэчрубэси дэ мараглы-дыр. Мэсэлэн, Алманща Мэркэзи Банкы hep ил невбэти 12 aj учун пул кутлэсинин артмасы дэЬлизини дэрч етдирир. Бу мэ" л у.маты илэ банк игтисадиуата кемэк костэрэрэк, ону аргы-ма Ьазырла]ыр, ejHH заманда инфл]аси]а кезлэмэлэрини мэНдуд-лашдырыр. Умуми^этле, мэ'луматлылыг вэ rejpH-шок тэдбирлэр иггисади инкишафа кемэк едэн амиллэр кими пумэтлэндирил-мэлидир.

Мэсэлэнин бир тэрэфи дэ милли вал]утанын оптимал мэ-зэннэсинин тэ^инидир. Бунун учун тэ'дще балансы компонент-лэр узрэ арашдырылмалы, кениш иггисади тэЬлил апарылараг jepnn истейсалчынын мэЬюулунун рэгабэт габшищотли олмасы учун милли вагуутанын Ьансы мэзэннэси лазымдырса, о да тэтбиг олунмалыдыр.

Елэчэ дэ тэкчэ Bajrjyra мэзэннэси илэ flejwi, дикэр алэтлэр: кемрук-дахили базарын горунмасы, верки-истеЬсалы стимуллаш-дырма, енержи дашьуычыларын дахили пумэтлэринин азалдыл-масы вэ с.ден актив истифадэ олунмалы, иггисади гурумлар эла-гэлэндирилэн стратежи хэтт ]еритмэлидир.

Диссертасщ'а ишинин елми иэтичэлэри ашашдакы елми

эсэрлэрдэ дэрч олунмушдур:

1. "Макроигтисади анализ, прогнозлашдырма вэ мэркэзи банкларын стратекщасы" Азорба]чан XXI эсрин астанасында. Республика Ел-ми-Практикн конфрансынын материаллары. Бакы, 1997.

2. "Банклар вэ идарэетмэ". Аспирантлар вэ Кэнч тэдгигатчыларын Республика Елми-Практики Конфрансынын материаллары. Бакы, 11-12 феврал 1998.

3. "1918-1920-чи иллэрдэ АДР-ин игтисади сщасэтинэ дайр бо'зи мулаЬизэлэр". Азэрб. Респуб. ТоЬсил Назнрл1цн вэ Азэрб Е.А-нын биркэ кечирдир! конч алимлэрин Азэрб. Халг ЧумЬури^'отинин 80 иллик зубилфшо Ьэср едилмиш Умумреспублика Елми Конфрансынын материаллары. Бакы, 1999

4. "Банкларын инвестисща фупкси]аларыньш артырылмасы проблем-лэри" Азэрба]чан XXI эсрин Астанасында Республика Елми-Практики Конфрансынын Материаллары. Бакы, 1998.

5. "Банк системи инкишафынын психоложи амиллэри". Аспирантла-рын вэ кэнч Тэдгигатчыларын Республика Елми Конфрансынын Материаллары. Бакы, 23-24 феврал 1999.

6. "Азэрба]чанын кэлэчэк игтисади инкишафына дайр бэ'зи мулаЬи-зэлэр. " Тэлэбэ вэ кэнч Алимлэрин Игтисадицат Узрэ I Умумрес-публика Елми-Практики Конфрансынын Материаллары. Бакы,

7. «Iejpn-банк саЬибкарлыгынын инкишафында банк системинин ролу». Азэрба^чанда базар иггисади^атынын формалашмасы вэ саЬиб-карлышн инкишафы проблемлэри мовзусунда Елми-Практик Кон-франс. A3ap6aj4aii Бизнес Университети. 27 Maj 2000.

1999.

САМЕДЗАДЕ ЭЛЫПАД ЗИЯД оглы

АННОТАЦИЯ

Диссертация на тему: РОЛЬ БАНКОВ В УПРАВЛЕНИИ И ПРОБЛЕМЫ ЕГО ЭФФЕКТИВНОСТИ

В диссертации на примере Азербайджанской Республики, характеризующийся специфическими особенностями экономического развития и перехода к рыночным отношениям, рассматриваются вопросы формирования Национального Банка, роль этого главного кредитного института страны в управлении экономикой, используемые в этом процессе рычаги экономического и организационного характера. Анализированы этапы развития кредитных отнощений, банковской системы, выявлены принципиальные особенности и тенденции развития этого процесса в Азербайджане. Объектом иследования явились развитие коммерческих банков, их денежные активы и инвестиционные возможности, а также как банки управляют своими портфелями, вопросы надежности и создания депозитов банковской сферы. Системный анализ вопросов роли банков в управлении позволил автору сделать ряд важных выводов, направленных на усиление роли банковских институтов в эффективном решении макроэкономических проблем, повышении инвестиционной активности, роста занятости.

Комплексному анализу подвергнуты регулирующие рычаги государства, содержание денежно-кредитной политики, итоги ее реализации за последние годы. Специально рассматривается кризис неплатежей, их природа, роль банков в решении этой исключительно важной для оздоровление экономики республики задачи.

Подробно изучаются вопросы долларизации экономики, укрепления национальной валюты. Комплексный анализ зарубежной и отечественной научной, специальной литературы, обработка большого объема информации, собственные расчеты и конкретные исследования дала возможность автору выработать рекомендации,реализация которых, по мнению соискателя, могло бы повысить эффективность банковской системы, определить приоритеты, стратегии ее развития, усилить роль центрального банка и других кредитных учреждений в углублении экономических реформ, системном решении проблем социально-экономического развития.

SAMEDZADE ELSHAD ZIYAD oglu

ANNOTATION

THE BANKS ROLE IN MANAGEMENT AND THEIR EFFICIENCY PROBLEMS

In this thesis on the example of Azerbaijan Republic which is characterized by specific peculiarities of economical development & change to the market relationships, considered the questions of National Bank & also the role of this main credit institute of country in economical management & the economical & organizational key factors which are used in this process.

The development of credit relationships, bank system are analyzed, the principal peculiarities & tendency of development of this process in Azerbaijan are exposed.

By object of research was the development of commercial banks, their pecuniary assets & investment capabilities & also how banks managed by their portfolio, the questions of reliability & makihg the deposits of bank sphere. The systematical analyze bank's role questions gave the opportunity to the author to make rows of important conclusions directional on intensification of bank institute's role in effective decision of macroeconomic problems & increase of investment activity, growth of seizure.

An adjusting key factors of state, content of monetary policy, the results of its realization for last years are examined to the complex analyze. Specially the crisis of non-payments are considered, its nature, the bank's role in the solution of this exclusively necessary test for the environmental sanitation of economics of republic.

The questions of transition to dollars of economics, in strengthening of national currency are examined in details. The complex analyze of foreign & local scientific, special literature, processing of large volume of information, own calculations & author particular researches gave the opportunity to make recommendations, the realization of which, by author's opinion, would increase the effect of bank system, to define priorities of policy of its development, to strengthen the role of Central Bank & other credit institutions in recess of economical reforms, systematical solutions of problem of social-economical development.