Использование ценового механизма в производственном бизнесе при переходе к рыночной экономике тема диссертации по экономике, полный текст автореферата

Автореферат диссертации по теме "Использование ценового механизма в производственном бизнесе при переходе к рыночной экономике"

идз/щ кюшквтпк сдь’клру «ТАдгимиса

Р Г 6 ОД

1 3 Ш9 19У6 „ А

. КрлкчрС’з ч,* хь.нд

ОгННБАСА!5 ТОЛЕИ!СУДУ экономика гылымыякц кандидата

НАРЩ ЧАТКНДСЖНА ©ТУ КВМЩ1НДК 8ИД771СПК ГИЯККСТВ БАУА ТВТ1Г1Н ПАЙДАЛАЯУ

Камандык: 08.00.05 - 0яд1р1С71 Уйымдастыру яэяе бизнес (маркетинг, менеджмент, касмпкердгк, о ад а лык, бизнес)

Экономика гклумдарыныц лекторы гыгыми царолэс-1 н аху тшн дайындавгаи диссорташшшк

АВЮРВСЕРАТа

А-ЛМАТЫ, 1Д9Й

Ресм'ї оппонентер - Ндзацтыц клиык, акадештсынин, к-оррчс ііондекг-мішесі, экономика гилыыыны докторы, профессор Е. А. Ті ркебзев

- Н,азак;тыц ауыл шаруашылык, гылым ача-

\

деыияеьшыц корреспондент-МЇИЄС і, зко домика гылымешыд докторы, ирофеисс Г. С. Сгйткасымсш

■ - Зкономлкэ гыЕсШьтын, доктори, профес-

сор К, і). Велгібаеа Кьчекші меке-ме - Эл-Фараби атындагы їлттук. мемлекєіті униэерситеинщ "Экокомикахык, теория кафедрасы.

Диссертация 1996 к._________________сагат____________________

430035 Алматы к,аласы, Кандосов кешесі, 55 "Кдэан; Мёш кеттік басцару академипсынын, гыдыынын докторы дэрежес.н г жоніндегі Д 14. 0<_. 01 мнмакдандигылган кеде>лчід" межідіси коргалады. .

Диссертацикмеч агалган академийчын кпашсанасында тани-суі-а боладь:.. •

Лілор^Сіерат 1326 ж._______________тапагы^ды. •

Ызд&ндандарь’.лган кея.с-ст:ц

гидымн хатвшси. профессор и. Б. Еердалиев

Ж¥ЫЫСТ1Щ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

Зерттеудщ езектілігі. Кззацотан елі тїнгчш рет егемен мемлекет ретінде экономикалык катына.:тарды озгертуді л»зеге асыруда. Кдзіргі кезецде Кззакстан-экономикасы аса курде/і

*

яагдайдн бастан вткеруде. Созылып кетіп отырган экономикалык дагдарыс нарыктык экономикалык; катынастарга і с дїзіндє кешу-ге кедергі болып огыр. Нарыктык экономиками реттелуї жвніндегі теория біздіч жагдайымызга злі бейімделіп жаеалган жок.

'Экономикалык егемендік жарияланганымен, нарыктык зконо-миканын негізгі тетіктерін- каржы, несие, бага лгйєсіп, акша айналымын, алтын жене валюта корларын, сыртк.ы экокоми-калык катынастарды жене баска да баскару тетіктерін республика жагдайына сейкес елі де болса жете колдана алмай отнр-‘ мыз. ' .

Мїньщ езі ец алдымен егемендік, менші к, табигат бай-лыгына иєлік ету'жэне ендіріс салаларын республика халык,та-рынын саяси-елеуметтік мтдделеріне багыттау меселелеріне Катысты. Б»л ретте республика экономикасында ендіріс к*рь’лы-мын жаксарту кажеттілігі туындайтыны занды мэселе. Экономн-када ендіріс к»рылымын. халыктын мгддесіне сэйкес кайга 'ктрмайынша толык егемендікке кол жетпейді..

Нарыктык карым-катынаска кешу когамдык ендірістіч бар-лык салаларын камтитнн кгрделі к*былыс. Нарыктык кгК’ынасгы Калыптастыруда ендіру, тктыну, болу пропорцияларын реттеп отыру бага жене карды тетіктері аркылы жfpгiзiлeд^. Ондіруші мен ецдеуші ондірісті еркендетуге ынталандыру оага

де:'г-еЛ1мен реттеледь

К,олданилып жтрген багадар жкйес! кап жагдайда енш у,)Д)РУШ1ЛерД1Ц ШЫГШ1Ы нег!81 нде к<рылып, скраным мен оны канагагтандыруды,, ара цатынасын толык ескермейдь Каз1рп кегде страным толык, цанагаттандырылмай, вкгм тапшылыгы айкын сез1л1п, вн!м шьнару басекее! калыптаслай турганда баганын г.ыгын нег1э1нде пайда каин б!р жакты катерку! бага шие-лен1С1н шешкен жок;. кайта кгшейте тгст1. бяд1руш! енд1р!с лен еадеуш! енд^рю ен!мдер1н1н бага децгей! арасындагы крЯ-шлыктар, ягнк шик!ват енд!ру салаларындагы багакын

тшмслздаП Кдаанстан экономикасына орасан нкк,сан келпруде. Карык,тык; экономикада бага денгей! нары;;ты1-; кдтынас непэтде калыптасады. Онд1р1сггд барлык саларында енбек тммд^лт тен, болуы шарт жене окы республиканец егемзндлч нег>з1нде глзеге асыруга болады.

Ел)М1зд1н Оайлыгын шдапты пайдалану врб!р кэс1порынныц, жалпи енд1р1СТ1Н басгы м*ддее1 болуга ТИ1СТ1. Осы ыгддеге жету жолыида жалпы халык,тьщ ынуа болуы керек. Кэс1порындар-ды, хеке ецбек .жымдарын жэне адамдарды осы ^ацсат^а ынта-ландыру, экономикалнк тэс1лдер1 кещнен цолданып, бага тет1Г1к пайдалану. са.шк; мелшер1Н кыскарту, жещлдет1лген

нееие, кдрк^ Серу ар^лы жгзеге асырылады. Сонымен катар та-бигат оайлыгын *кыпты пайдалану жауапкерШ1Л1Пн ар*гыру да карает ырыдади: орынсыз шыгыкга, ысырапка кол бергеш Ш1н

гйып телеу, таОигат ь;орыи пайдаланганы ушш теленеин телем-дер. айлалздагы ортаны ластаганы твИн телемдер, айып телеу

беЛГ1М5*ИД). '

Нарык катынасына оту кезен»нде: егеменд^к, меншж,

бага, табигат байлигын пайдалану, енд!р1ст1к бизнес

- Б. -

тиімділігін арттирьга, экономиканы ггйыктан шьтаруга явне реформами елеулі ттрде жеделдетуге есер етеді. Менсік ПЄ1! баганыц теориялык не’гігдериї зергтеу - зкон’омккалцк; <?ге-мендікке дату їшін , распублика экояомккаск.'^н, еч-діріс кїрі;-льгшянд тиімділігін арггыру гоін к;зжег. йарьгктнц экоасшкага еа’йкес багалар басекелестік аркылк дайын вяімдермен кзтзр вндіріс факторлзрына да койылута тиісгі. Олар страныи мен »сыныс аркылы калыятасады. брбір вндіріс факторлзрниьц ерок-изліктері ескеріліп, табиги крраарга телзмзк;-, кзпитглга ж.чл-дык процент маліяері, ецбек корларшын ецбэкакы дї'ус

КОйылуы какет. Бтл распубликамыа жанв гауелсіз «вмлекеттер достастыгн оядіріс салалзрыядагы Скзнгсті зертте’і, бага тетігін пайдалануды сараптау, аталган игселелерді кеиудіц алгы шарты. ’

Зертхєудіц шешілу дарежвсі. Казахстан эконоии^зсынын тиімділігін арттырып х&лык игілігіне багыттау барнсчидагіг зерїтеулер елімігде толастаган вмес. Елімізде бїл маселені эр килы кактарын веиуге Т. А. Абдразаков, Л. И. Абділдіїнз, Р. Г. Алимов, Р. А. Алшанов, Е. М. Асанбаев, Е. Л/ринов,

К. А. ЗуОакіров, Т. А. ЗшімСаез, С. Б. Баииев, О. Б. Баймїрзтов,

С. Б. Байзаков, Ж. В. Балаганов, И, И. БелгіСаев, К. Б. Б«зрдзлиев,

Э. К, £ск,араев, Э. X. Ералиев, Ж. Д. Ерті лесова, К,. К, Ілшсоь,

¥. и. Кс каков, Я. 0. Ыкданав, Д. К,Нг5дков, К. К, Кдхьшратсь,

0. К, Хдлдыбаез, Г. А. Яеїлкез, Р. Качшбазв, Г. Ж. Кззппссчч,

Р. Е. Еуватов, Н. К. Ккзе«5аев. Н. КЛ'амыроз, К, Е. \<£зсв, ’ X. К. К,тсайы:!ов, К, Н. Карібагв, А. ПІ Нгрс^штов, К. О. Ск.аев,

0. Сабд^нов, Т.С.Сзтбзєв, К. 5. Сагадкеъ,. О, Сзк;;еа.

С. С. Сатыбалдин, 9. К. Сейткасымоа, С. В. Толвбеков, Т. Т. Теле-

I *

баев, К. Э.Телта-5, Э. А.Тїркйбаез, Н. Р. Х?л.і:ітоб, , Т. Е. !Г.з::~ кеябаев, о. ЕадэксЕ, А. Д. Чэлекбзев кенг бгеца гал^ідз,'

- - 6 -лан-жак,ти атсалысын копте геи глестерін кости.

Елішадіц егємеи мемлекет болып, жекз зконоыикидип сая-сатть жїйеге асы^уына байдакысты к*н жене бага ж Чес ін жїзє-ге асырин жатцан мемлекеттік рефармалар багдарламасы кадаша шетмдерді талап етеді. Осы уакытка дейін гшшмньщ азі «лімізде ондірілген «німдердін кїн эацына свйкес бага койьш, онан тапцан пайданы хадкк, игілігінє таратудьщ квздерін терен ашуга багытталмаган.

Рі-спубликамизда таза к,*н иене бага маеелелерікіц «ацайунда терец, лан-жа^ты хі мис кеч жгргхзі лмеген..

Ондірістіїс бизкесте бага гєтігін пайдалану маселесі Крзакстан галымдарыныц, ТМД жене нарых, экономикасына коіеіп жа-гцьн елдердіц зкокомистерініч едбектерінде кездескенікен, мака яагдайга байланысты, меншігстіц евгеруїне, егеменділікке катыеты теориялик гкргыдан еертїелген хок- Вага тетіктерін іс-тажірибе ксшнда колдануда кїйєлік байкалыайды. всіресе республіікамьюдць, вндірісі кальштаскан к*рьишын жаксартуга бизкесті «андандяруга бзга тєтігін пайдадану меселесі толык, озрїтелмеген. Нана кагдайларга свйкес баганыц кдлыптасуц окнд цогамдыц андір:сті жандандируга, кары?; экономикасыа хвтілдіру, гмтты н, халыкть'Н мїддєсін коргау, хглыктын ал-аукатыл кетеруге байланысты цызметеер! туралы ецбектер *ок. Согзн Оайланысгы днзсертациядык к*мыс егемекділік, ж&ка меншікті к цатыиастар .чалыттас-уы жагдайыкдь єндіріс к*рнлымын кетілр.іругь , варык катыкаеык даиытуга , сол аркылы эконсми-кильд егеменділікке, ігпкі дане сырткы экономикалык саясатты жтвеге* асируга бага тетіпн пайдалану, летілдіру лолдары

*

герхтелді. Аталгаь квселелерде автордьщ кеакарзстари

Кдзак^таниын, ондіріс іс,їрнликын, манате кдгннастарын, »дгай-малк .екдірістіц, бага мен к,їн теориясы гегіадерп: талдау

аркылы двлелдєнеді.

Дцссертацкялык ж* мыс та Республиканцу т*цгнп ов? на-рыутык; к,атыкасна кешу і ке байланысты К! н лане Оага тетіктерін

4. '

■ теориллнк дане гь'лыми негіздерін терец г>ерттел, д.ізак ТІ ЛІН ДЄ V СШ1ЫЖЫП отыр.

Зєрттеудін, ма^сата мея міндеті: елішздіу. зкояонйкзхы^

егеменділігін уамтачвсыз етіп, халы^тыц зл-аууать’н лзксаргу гшін к»н к'вн баганыц тесриялкк непвдерін, чалыпгасып келе татидя маниік тчрт.ерінін, Сага ьецгейіяе осерін, зьдірістік бизнеете баге тєтігін паПдалаяу жене жетілдіру, меклекет та-рапичан багаиы реттеу, реформаларды терецдету явке зконс^:?-кадык, дагдаристан шыгу багдарлаиаснн багалау жолдаркн керсету. Диссертзцияда осы макратга мыяаидай шядэттер доЯыяуп да я є шепуін таяты: ; , .

- республиканцу экономиками^ єгємєкдігіч камтамгска егстін глгаймали тдайіт ендіріс їлгісін айкьшдау арвьідгі єнікніц и;ї иь мен Сагасын аішктау;

- нарык ка-ынасына ету кезеуінде єгеменді Кааакстан

мвмлеиетівдегі ендіріс ккрылылшшк тиімдііігін багалап явно ону лл^сарту жолдарын кзрсету;. .’

. - ьг.ча вкдіріс каткнастарьіна йайланыстн уальгатаота келе жаткан мениік тгрлеріяіц Sara дєцг&йіяо acgpsn керсету;

' - внімдерд»?- -к»ны. ме;і .багасьтад геЬряялык Евпзлерія, адістем&лі-'ріЕ апкикдап. карий; кагызаеына квіу кегеннід.г багакійн к.злыптасу ерекігелікгерін ашу жезв енціїигтік. 5ка~ я^сті дгмытуда Сага їєті.Чіі п&Лдалаку .-таяе мемлекот тзрапи-на:-: реттеу тзс-ілдерін кзраету; ■

О

• - шрьвдч'З кашу кезещиде бага теачпи пзйдалану аркдлы вчдірістік к<рымын жанартуда каржн бвліяуіи ввгерту, косіпкерлікті к;олдауды кгиейту, бесекелестікке кабілетті ар-ттнру, МЄі7ХЄКЄТ'а і к пенші кт і уг.екешйндіруді есепке алу, ха-лы^тк олвуметті к жагинан колдауды юшейгу, еыртк,ы экономика-лык, цавметтерді н максат жїйєсін жасау. •

3-р‘гтеудіЧ пені ретінде еидіріс садаларындагы вр ттрді мелан ктегі ке с і порыкдар мен їйьшдар, шаруа таруашыдыктары, акционерлік к.огамдар, гсеоциациялар мамандандырылган аудак-дардыц, облыстардын, шаруашыяыктары зерттелген. Нєгікгі аппарат козі ретінде мемлекеттік статистика кане талдау коми-тєтіиін. министрлжтер мен мекемелер маліметтері, ТМД мене аетєлдер ак,параттары крлданылгач.

Эїрттеу вдістьрз. Зерттеу адістемелерінід негізі та-бигат жэке кчогам бшыстарын танып б і луд і ц диалект шалык едістеріне, кїн аанина, Кдзакстаь Республикасиньїн экономика-лыц-вдеуметтт даму хеніндеї і Президенттіц, Укіметтін 6шдарламаларынь, ь.емлекеттік кормагивтік жене нкскауль»-; ма-териалдарга, гальмдардин ондіріс тиімділігін арттыру, еллшздщ байдыгын нарыктык, эконо.чпкага сейкес пайдалану ту-рали зизыдган едбектерге о йенген. Зерттеуде сонымен катар аьтордьщ кептеген жиддар Оойы экономика садасыьдзгы гцргізген зерттеулерінід иети^елері келтірілген. лїп.іьста негізінен зкономика-статпотикалыц твсі-пдер индекстік, салас-гьф.чалы факторіар талдзула;1 мел > меггер і, монографиялщ зерт-•геулер, математикалыц ееептер к,олдаиьиіган.

Гылими ланалыгк: Реепубликаныц иарык, катынаеына ету ке-вєкіндугі экономикалын- егемендіЛіГін камтамас^з ету каїн гїнгшї ря? еидіріс саладарындары бирнестегі бага тетіктерін

пайдаланудн мемлекэт тарапинан реттеп, рефсрманы терецдег/. дагдарыстан шыгу багдарламасмнда гайлалгну холдарын корсету.

Зерттеу кезінде автор твкєндегідей гьлыми пглырымдарга келді:

- республкканын зкояомикзлнк єгємєнділігін камтамась'р

*

ететін їлгаймальї ідайы ендіріс глгісін айцьіндап, ендіріс енімдерін'іц кїнин аныктап, бага денггйін мемлекет тарапннак реттелуін керсету;

, - нарык, катынасына етуге байланысты Казахстан ендіріс

кгрылымыныд тиімділігін багалап, теоркядык жене єдіоїомєлік пегізаеп, оларды жак;сарт/;

- меншік барлык экономикалыц .катынастардыд диынтигы

екенін керсет іл, мемлекеттік меншікті езгерту барнсында бага тетіктерін пайдаланып, бага дедгейін темендетуге есер і к аныктау; '

- республиканын нарыктык; катынаск^ ету кеаечдндеп ендіріс салаларындагы бизнес бага тєтігін пайдаланудн Сас^ мемлекеттердід тежірибесімзн салыстырып тиімд) яолдарнн керсетуі;

- Кдзакстаннын зкономикзлык; егемекділігін камтамасыэ

етудеп бага белгілеудід мадызды орнык делелдеп. енд-ріс еиімдерінід багасын аныктауда. ендіріс факторларыч аьыцтап. едбек корлсірнн телемацы, капиталга жылднк процент м9лгаорін, табиги корларга телеманы есепгеуді жетілдіру дюлдзрын нантылауында; ~

-Кдзакстан Республикаснныц экономикалык-даму‘стратегия-сын жгзеге - асыру ендіріс галаларкнда -онімдердід ■ бнил'.гь; турлерінін багалзринын кмып-расуыи- толыц зерттен, зндірістік К»рылымды жачартуда бага тетіпн лайдаллну. глутык дешг.-шы

т<рак;тандыруда карлы, салыц жїйєсін жетілдіру баганыц ееу ДЄНГЄЙІНЄ осерін бесецдету, мемлекегтік МЄНШІКТІ *зкеше-лендіруді іске асыруды багалау, ендіріс салаларындагы бас-талган монополииыздандыру жеиіндегі панты арекеттердщ та-уарлар мен кьізметтердіц денгейіие есерін аныктау, бага мен орташа енбекацьнын есуіне сойкестендіріп, халыктын; табыста-рык реттеп, влеуметтік жагынан крргалмаган жіктеріне колдау-ди ктшейту, -єліміздіц экономикалык кауіпсіздтн колдауды жгргізуде, вндірістік ^»рылыыды взгер*у, одтайлы бірлесудегі келісімдерді багалап, езгерістегі дагдарысты ккбылысты те-жеп, экономикалык даыуды Ксштамаеыз етуге жеке халыктыц накты табысын модайгу.

Жїмьістьщ цолданбалы к<ндылыгы: *

Зерттеудін негізгі ксынысгары мен корытындыларында республиканец нарыктык катынаска вту кезедінде бага тетіктерін ендіріс салаларындагы бизнесте пайдалану тшмділігін арттыру жолдарн керсет ілген. Олардьщ ішіндєгі басты к*ндылыктары:

- республиианын, карыктык катьшасца етуге байланысты мемлгакет тарапынан экономичны ткрактандырудыц, соьылып кет-кен дагдаркстан шыгу Оагдарламаларын <лгаймалы ідайьі ендіріс схемаси аркылы жасалып, бага тєтігін Казахстан экономикаеы-ныа андіріс к.чрылцыын жацарт>да, иикізат шыгаруга багыт-талгаи екдірісгерді бірте-бірте тылыми-техиикалкк хвіїстіктерді пайдалаиып, . содгы онім жале халык, тктьшатын їяуирларди выгаруга бейімдеудіц ттмді жолдарын керсету;

- нарыктык; катыиаскнда «ада цалыптасып келе жатцан ©ртігрлі мениіктердін Кїн теоряясы їієгізіидє удтгык байлккты

• Ніолайтьп, бага денгейігі аэайтуга есерів керсету;

- ендіріс салаларындагы калылтаскан бага белгілеу

- 1-І -

тасілдерінін негізгі кемшіліктерін аиып керсетіп , нзрыи;тьн; катыуас^а ет у когецінде Паганыд от раним мен тсглшм врки.-ь' цалкгітасу жолдарьн ачщтал, батани мзмімк*т тарапынзн ротт*у твсілдерін белгілеу; , -

- мемлекет тарапннан *'элеумэтгш-экоясмик.алак ре$ормд~ ларды тереядэту багдарламэсын дан-«такты галдал, бага язу жол-жарьш ай.^ыкдау кезінде бага тетіктврін пайдалаїшл, хана ендіріс ктрылымын калыптастыру, колдьіішлші жгрген кгржы-ке-сие >.в не с а льгк; жгйгсін багалау, улгаймалы гдаЛы ендіріс схе-масы кезівде вндірістіч дамуыныд тяімді багытын хэрс-^ту, нары^ ^атьїкасцяда кєсіпкорлікті дамытудыц пайгдзяы же .с дзрин акыктап, монополиясыздандыру лине гауар мен кь'зметтердід басекелестігін жетілдіру, халыкты елеуметгік жагыкэн коргауга какты багьггталган колдауды ктшвйту, республиканец дгниежтзлік базар.парга ваш шыгарагыя вндіріс салаларын жа^гартуга кажетті мгмкіндіктерін аикындац, к,алыптаск;ая бега тишсіздікторін жою мїмкіндіктерін керсету.

Ягмнстыц негізгі цорыгындыларын Иемлекеттік Озгі хєііє ноЕополияга кдрсы сэясат комитетінде, Каржи министра-г і кдо, Экономика минйстрлігінде, бндіріс кинистрлігінде жэне вртїрлі ызпшютердеп кесіпорьндарда к;олдакута Золады. Соки-мен к,зтгр Vснныстарды завдар меч нормативтік нїкат^ар дг.йкн-дауда :кэне жогаргы сну орындэрычда пайдзлануга бояацн.

Авторднн, же ке їлєсі. Так^рьп бойыяша барлык; лимкгтар -коспар ласау, аерттеудіц багдарламасы мен ?есілцг>.:зе\н аныктау зкоперешнтал'ьдкк есептор, адгаы цорйткндыиы талзау, гнлю'к корьлиидылар (/єн їсьжютар, зирттеулердіц Саог"»’;.ы язяе жауаптн орындауяыск болг&.н. 1393 кила "Яарли-несие,' Сага

монололпнга г;арсы кгряоу, инвестициялык;, к*рыльшдык; оаясаттар неп81нде гкокоыякальц реформа барысыч Саскаоу жане карык, ако-иомлкасын мешгекеттл: реттеу тет!кгер1н калыптастыру" дегон ГЫЛШИ ВврТТеУДЛ* ГЫЛЫМИ ЖЗТЭКШКМ. Ж*ШСТЬЩ НеГ131Н Саян етеин диссертации автордыд кэп жылгы ецбопнщ жешс!. •

К*мыстыц мак* лданилуы: Зерятеудщ непэп т»зшрымдары

Ддсакстак Республикасыньщ Улттык, Академкясыныц экономика институт ь:. Т^азакчгыц мгмлэкетпк бас кару академиясы, Экономика •/инистрл 1 т1 ж лнегитуттарынын халыкдралик гылыни твж1рибел1к конферекцаялзркнда баяндалып, непзшен ^олдау тапты.

Кдзацстан Уеспубллкасындаты олеуметт1к-вкономккалык аьгерютерд) ч, итэеге асырылуына талдау ттжырыидары Кдзакстан Респубпккасыаын Цикистрлер Кабинет!не, Кдгакстан Республяка-сыныц Жогаргы Кеце01 не, Улттык; Кецеске ксынылып, кабылданды.

Жариялау: Н*ыыстыц непэп корытшдылары: Нарын; катына-сына а2у кеэск:нден енд!р1СГ1гс Сизкеоте Сага тет1ин дайда-лану (Алкзты, Экономика, 1995), Рыдыык-техника.кык; прогресс жэнь оксиоыикалык гишилнс (Алматы. Кдзак.стан, 1983. ),

Бага басты корсегк!Е (Кдзак;стан, 1939. ), Табигат бай^-

лыгыка егеу?нд1Лзк жене оньц :<;ины (Алматы, Гылым, 1992.), Бага белплеу ’ (Алматы, КдзМБА, 1993.) екбектер^нде. укулык-арда, багдарлымаларда, газет чек журнал, гылыми гм-нактарда 45 жадна келем1 65 баспа табак болыл жария ланды.

Дкссертапилнь’н. ктрылныы: ъерттеу жшысы клрхспеден, ал-ти уараудаз, корыткндидан лене бкблистр^фкялап; керсетк^штен т.’раав. -

Кгмыстьц к.ыскэха магадкы; к^р’епедв такырыптищ оввк?1Л1Г1 тужырымдалып, зерэаты, вергтеу эд1стер; длссерта-лияакч гыламп мэцалыго! мен тэ*1рибел1к ыедызы жэно непзп

желісі келтірілді. ■

її: р і ній і тарауда Кдзацетанннц егеменділік алунна байла-

нысты саяси, якономикалиц, алеумсттік маселелерді дербєс

підкіп, кл'гтнк, байлыкты тиімді пайдаланудьщ жолдары чаралады.

•Республиканын экономикалык егеменділігіи »лгаймалы чдайн

рид!ріс глпсі нріснлн чамтамасна етіп, бага тетігін лайдала-

шлі, когамдиц онімнін, клттык, табыстыц, ецбекачмніщ, заттнц

багаонн анычтау ой-таннмы керсет і лед і.

Екінші тарауда Кдзакстан ендіріс ч*рнльімі>нмч мамандан-

днрылукш.'н калыптаиуы, вндіруші жзне нндеуші салалардьщ ара

катннасмн калмика келтіру,- машина жасау онд іріо і н ден? аг-

роенерімсчп кеш^нінде шикіааттьі цайта ввдейтін ендіріс сала-

ларыкыч т<?з наркынмен еркендету, же«іл жене тамак

і .

еяерк^сібін гаит.чатка мейліншо жакнндату, тасымалдау ингынин

азайту. халыкка тгрмнстык кдамет керсетуді жацсарту, хніь,::

титинатин тауарларды шыгаруды молайту, кгршмсчд ^ічетті

материалди шгарумен, оинч тиімді тхрлерін багалап дамнту

жолдарн талданады. ' .

Сыртча шыгарылатнн жене вкелінетін еиімдер мен Гчйим-. ■ « дарднч багаснн реттеу чажеттіГі глттык табысты хлгайту жол-

дари баяндаладн.

Ушінші тарауда менші к когамдагн- барлык катни чстардіщ

жиынтыгы регінде• юа'руашылыц жгйєсіяін непаїн кірайтшілнги.

менші к иесі кім жене од оны карич гсатынасынн «ту к^тнд-:-

цалай пайдалакуы керек екені керсеті лш, ендіріс салалагі-н-

дагы меншік тгрлеріне сипаттама беріп багалаиади.

Терті ниі тараудареспубл^када сан алуан байлыктардк'к

квздері• ашылып. ендіріс еалаларннда игеріліп жаткан да соп

Сайлих,т:«і мянн лине багаснн хан-жакты, аныктау жолдары

беріледі. Рмнтаныд шш'у жолдары жене олардьш, тгпкі негіадері оерттеліп, *5ага белгілеуде колданылуы керсетіледі.

В*л тарауда бага саясатын жгргіву негізінде кептеген госриялиц пробле..іалар, соньщ ішінде когамнын, дамуына байла-нисти ондірістік мштер мен еидіріс кзтынастар диалектикаеьі, тауар-акла к,а*гынасыныц калыптасуы жене эксномикалык завды-яыкгардин есеріне байланиоты пайда болган маселелерді шешу керсетіледі. Колданылип келген бага тесілдерініц квмі!ііл»ктерін атап керсет і п, нарыктык экономика *;агдайьшдагы багаиы анш;талу -жолдары керсет і лг^к.

Бес інші тарауда, республикамиадагы ендіріс салаларында Агргізілгеи адеуметтік-зкономикальїк реформа жолдарьшен Казірп экономикалык жагдгйларда терец талданып, экономика-

I

ныц к* лдырауышц нєгізгі себептері айкындалады. Нарыктак; к,атынаска еейкес бага белгілеу тесілдері керсетіледі.

Алтынши тарауда Кэзакстан РеспуОликасы ендіріс салала-рмндагы бизнеса бага тєтігій найдаланып шешілетін меселелер корсетіЛіДі: ‘

. - экономикам т*рак,гандыру;

- нарык; жагдайында ендіріс салалары к,*рылымын мацарту;

. ПР

- мемлекеттік меншікті жекешєйдірудіц, квсіпкерлікті дамш’удь'д Сага децгейін Т9менде*/ге есер і н керсету;

- мемлекет тарапіг.іан монополиясыздандыру жзнінде паї ги йрекеттср жасагі, багаті реттеу жолдарнн аниь'тау;

- акшанык к*нсыздануыя, баганын есуїн, жчмыссыздмкты игеру .пене олардыц есерін жчмсаргу, халыцткн аз камтамаоыз отілгяч бедігіне алеуметтік к,олдауцы кгшейту;

- сиргкы эк.ономикалмк, ыакоаттыц тиімді жійест жасап экономиками); дамудиц жоне халыктыц табысин молайт/.

Кррытынднда зерттеудік негізгі нотижелелорі яинакталып келіп. олардан тунндаган гсыныстар берілген.

КУМЫСТНЦ НЕГІЗГІ ТУЖНРЫМЛДРЫ КЕН КОРЫТНЩШРЬГ

' УЛГАЙМАЛЫ УДАЯЫ ЄНДІРІСГЕ БАГА ТЕТ/ГІН ІМЛДАЛЛРУ.

Казакетан халкыкьщ еркін білдір)п яоне ілгілікті демок-ратиялык, цккыцты мемлекет ц*руды негіаге злі огырып. Кчазак,стан Республикаснныд еге.ченді літі жариялонды. ондр К,азвк;стан Республиками егеменді мемлекет больчі табчлатьн-дыгы, саяси экономикалык, елеуметтік жоне улттык, мэдепи Кгрылысца, оныц акімшілік-терригориялнк, к*рылыснна байланнс ты барлык меселелерді дербес шеиетіндігі атап гврсетілм. Сонымен катар республика территориясындагн бккіл клттын; бай-лык, - кер жене онын, койнауы, су, еуе кекістігі, есімдгктер, хаю^наттар дхниесі, баоца да табиги байлыцтар, халыкткт мэдеки лене тарихи казыналары, бткіл экономикалык. гмлы-ми-техникалык потенциал онын ерекше .менші г інде Оо.надм делінген. Бгл алган егемендікті юке асыру 6ук?л халкымнзга глкен міндет жкктейді. Казахстан ТМД елдерінде ондірілетін тїсті у.вне к.ара металлургия, кемір,- мнай, уимий к-да таем багца внімдердіч едеу:р белігія беріп келді. В(*1л одаь;т>« азиі;-?;лікпен, денді дакылдармен, етпен камтамаомз етуде _де респубішканщ к лес і аук,имдн болдн. ' .

. Когамдмк ендіріеті баскдру мен Яюспарлкуларда жіберілген кемшіліктердік, еалларыная ха лык 1 шзруа’иыл.гытт К* рылымн елі кгнге дєйін д»'рнс калыптаспай, респусликалз те* Кана ткіза? ендіруші в.ідіріетерго гана бір >зю’ы коны

. - 16 -бвлініп, ал негі&гі х'алик, т>тьшатин заттар іішгаратьш вкдірістер баяу дамьга келді. •

<)синша аор Сайльїктьі б»рий орталш;таги министрліктер мел мекемелер иеленіп, олар республикага тапкан пайдасьшнн, ете аа гана белігін беріп келді. ТаСигіт байлнгин, ондіріс пен ауилшаруаішлнц «иімдерт вз калетігіе иаратуда халкимьіздьщ мїддєсі ер уакьітта еск.е алннсаганднкд'ан да шаруашнлнц ;ііїргіауде тиімсівдікке хол Серілді.

К,ааакстанньіц егеменділік алушт байланистн республіка-ньщ зкономикалнц жчне елеумєттік дамуи /ші н дкрнс »лгаймали і дайи ендіріс клгісін кїРУДИ-Ч вдіснамалш; мені зор. К,огамдик, їлгаймалн чдайьі ендіріс еидіргіш кїштєрдіц еоуїн, ендіріс цатьшистарнннц ль?тіліп, вндірісгіц дамунн, кигамнщ барлиц мішелерінін кажеті камтамасиз етілуїн т&лап етеді. *

Улгайм.члн їдайи ендіріс глпсі Сойьінаа хальщ шаруашьі-лнгмньщ неп аг і даму жолдари цогамдик жиннтьк онім мен »лттьік табис аркьіли, ендіріс цїрал-жабдиктари мен т<тину ааттарин вид і руд і н ара-катьшасьш, барльщ .ондіріетін, даму к.аркшіии белгілеу аркили айкьждаладн. Солимся катйр, когам-дик, жиьштнк, онім арцшш «дайи ендіріске свйкес когамди; Кнлетті екбок уакити аіекберіндв тауарднц кїнн м*;іі багаснн аництауга шмкіншлік туадм. •

їлгаймали Vдайи ендіріс процесі кеьіндогі ондіріс кьлолнід піем), івдіксіз осігі оіируи арк,илн тауардин юни ' м<;н Оагаснн али;;тап, тапкан ї .-.бастарди д*рмс болу Отгінгі кгншц талабнна сай злі Д)е болеа герец, толь:к зерттелііі, ьаінін тіїімді шепіімін таба алмай келедь . ’

Нариктиц икоиотпигн агу кївєнінеє бїркнп.' цалиптаскан глмчлік'л'р жойилудмн орннка. одан бетер аиелвніс? тісу-

де. 1994 жьілдщ кг.ритьшдьісьі бойинша республік халик нкіруаім-

лигьїциц жалпьі даму карань) 1975 ,та.вдьіц дс-цг»йіне жетт і.

Кептеген квсіпорьшдар мен їйьздар тауарга дегеь с»;зл-

иьімннч все тїсіп отьірггньш паГіднланьп, ездеріьи* карги

жагдайларьт єн їм ондіру мен керсеті лген к.изметтерді *лгайту, і * ониц взіндік ц*ннн кеміту есебікзч ем«е, олардш' бр.гаоан

кетеру ар килу жаксартьш алуга тьірнсуда. ~аца онім щьтару

сьілтаунмен баганк кетеру твжірибесі кецінен тар?.льіп о?ир, єл

6їл внім шин мвнінде єзінін технологиялчк-зкокомчкалиц

керсеткіштері мен ?»тннушульік ка^иеттері жекінеи б<дан

бкрьигьі енімнен сел гана еагешеленеді. Еекелеген косіпзрчн-

дар дербсстік кїкнн пайдалакнп, халак шгруапмлнгьі мен ха-

льткка кажет арзач тауарларди енлірістен алнп тастап, орнн

есесіне комбат бхйшдар ішгарудн глгайтуда. Мїндай жагдай

жацадан ккрьілган шаруашнлнк сері:сге-стері мен вртгрлі

иеліктег* баска да квсіпорьіндарда кврініс табуда. . Бага

жвніндегі мелемелер бара белгілеу саласина наазрдьі

басевдетіп жіберді. Соцгьі кезде бага бєлічлеу мекемс-лері неп

уонополияга карсьі комитегті біріктіріп бага жене мояополиига

карен сазсатнн жуаеге аснру гшін Кдзакстан Рєспубсикаоуньїі'

Мемлекетгік Комитегі їйнмдастьірилдч’ (1994 я.). Олардш;

нєгізгі максатн еркін бесекелектікті д.здмгші, мяиполкяньїн.

бага женіндегі ерескел орекетерін аядьш ала тежеп, мемлє-

кеттік бага саясатнн жгргіоіп, сатнп алуикларднн кїкнн

коргап, ■ ти і мд і босекелес'сікті каль'птастируга- жене дтргізуге

мїмкіндік Тїгьиу. •

Содгн отнз жьілдщ ііаінде.бїрунгн Одац бойикпа хальїкткц

ол-аукзтнн, ттрииснн к теру лолнвда кзптегеч зкояомякйл^і;

- 9 ■ ' ■

реформалар мен тежірибелер гнргізілді. Ол&рда алга

- ІЗ -

нєпзгі ыакеат сансат пен зкономккани адамньгц кіїкт&ждарына карай ї'ібзгойлі тгрде бет Охргыгу еді. Сол шаралардын кейбір *:етістік.тер: Сола Тїрса да, елуїнші жылдары экономика.шк

'тиімгцлії: едоуїр твмендеді, ендіріс оыгыядары мен бага боїп, кайшиликтар кебейе ггсгі. •

Dr кіл Сдак; боЛыншз 195? ж&не 3 965 жылдары жгргізілген ■коаомикалык рефоомалардьш, і оке асяауьшьщ негізгі себеб; біюл еибекші хаяівда окдірісті баскару к'<кыгы толыгимен Рерілмей, республикглардьщ егемеяділігі садталмай, толык, шарузшшш; есеп пен демократияныч болмаушіан еді.

КСРО бойннша 1957 жылы айкактык баскарудыц негі&і кале-ньш министрліктерден совнархозга кзгакзяніД езінде ортаяыктан баокарудыц кейбір тетіктері аймакка беріліп, ал негіагілерін (коспарлау, белу, бага белгілеу, карлы жене т.б.) орталыктан баоцару кезделген-ді.

Аймактак баскарудыи, аягына дейік мвеге асырылмауынын, салдарь'нан халы»; изруаиылиц кешендерінщ арасьшдэ кептеген Кї;йишшк.тар туы.., инфляция мен тапиылыкта кебейтті. Алпыс тергіа'іи ■ ;шлдын аягында ендірісті баскарудын б*рьшгы кїйєсінє кайтадан кешу кгзіндє министрліктер б*рынгы эконо-микллы; von і ядер і н дагалтып экономиками баск.аруда

єкімші ліч-еїліриі лдік гее і/ пакта бой кереетті. Ондіріс ткімділігі мек внімді молайту *.олында кжымдыц ынгалаьдырудын Солмс.уи себвбінен шыгин мен бага катар ecui, ал ендіріс &ІІІКЦНІН ке лем і к/рт томен,зад і.

Се.чсеїііНЕі кылдьщ аягында бїл кемшіліктерді лою максати алга к^йылып кешенді зкопомикадык чайта к»РУ баоталди. Кргам деі.юниати>:лик даму кольша тгсіп.єзін-ззі карлшландыру, тагы баска ерекепер яасацнл жатса да кайта кгру каркынынын

. - 19 -

. * ‘ - ‘ бзсевдеуінен экономика туйыкка тірелді. Ркономиканьш іюгізгі завдарыч жгзеге асырмауынык саядарьшан буршн'М жетінс :чьілдан астам социализм оркаткан, бурын дуниє жузікін алдыцгы кйтер-лы памыган елдерініц <5ірі болып кадгон Одаь, ндырал, ?арлч

вндір<с салалары токтауга дейін барьт, Сукіл б.рнкгн сов^т » . -одаги халкыныц ?ок,сан процантінен астами емір сур/

денгейіяіц єн твмєнгі жагдайында тіршілік етіл жзтыр.

Ондірісті дамытуга. мумкіндік беретія зконсмикалык тїтналар мен ынталандыруды, бага белгідгуді тубої'ейлі жаксаргу шараларын єнгізу, шаруашылыц кургізїДіК лсан.в % < твсіллерін же»? халык шаруашылыгынык дамуын жоспарлауда жоиє б ас маруда экономикалык, матемагикалык їлгі’лєрді кеніиен :',ол-дану кажет. Бгл-осыган дейін орин альт келген кємйіліктєгді жоюга, улгаймалн удайы ендірісті интеноивті тгрде жургізуге яаье ен,бек єнімділігін, тиімдіЛ'.гін арттырып, толык экономикалык; егемендіЛККЄ Кбшуге МУМКІНДІК береді. .

Республиканьщ экономикалык, егеменділтн огаймалы уда-йы’ ендіріс улгісі аркылы камтамаеыэ еткен кеаде цогамдиц Кажетті едбек мелшерін гылыми негіацеуге, соя аркылы далпы кун мен жеке тауардын багасын акыктап,' оларди реттеп отнругу жане нарнктык экономчкага квйуге мумкіидік туадьі. •

КАЗАХСТАН ЭКОКОМИКАСННЫЦ ЙКД1РІС ЦУРЫЛЫМЧ. йдзе.цстан ендірісінід курнлымы бурынгн одактыч шаруаиылыкты м&канлля-дырудын икпэльмен калыитаоты. Жерді а тзбиги байлык.тарин иге-рудегі сынзрязктылик республика внеркооібініч тек инюзат дайындау багытында кглып цоюрна екеліп еокты. ,.КС20 ауыр виеркосібі калиятаскаи .лгашцы кезде жеке одан квйінгі жыл-дзры булаїі болуы завды да еді. Кдзак.стая .внеркасібі дамы-

- 20 - ■

мэгандыцтан ауыр индустрия кешеніне шикіаат дайындаушы ретінде кось'лды. Уды Отан согисы дылдарында біаде ттсті металлургия кес»порындарынын коптеп к*рылуы б< л багытта маман-дандырихуны тше.ле тгсті. Токырау кезещ болыл тарихка ен-ген 70-30-ш! жылдарда республикада ендіруші ендіріс салалары бисым балды. .

Шиківат йадіретік жене жартылай енімдер пыгаратыя сала-ларлин дайын енім шыгаруга к&раганда басымирак дамуы шаруа-аилы к.ты «ркенд етуге кг рдел і карлсыгш /собі рек белуге де есер: н ЇИГІЗЦІ. еііерлесіпке белінген КЇР/)ЄЛІ НЙрЖЫНЫД 70 проценттен аатамы отын-экергетшса, химия, м<най, кара жане тїсті металлургия андірістерініц їлєсінє тиді. >1 л б*л салалардыд їлєсінін есуі экономикалык 'пргыдая Караганда аса тиімді балмады.

Нешакстапнын тау-кен металлургия кеїзєні бїгінгі кїні жер койнауы Оайлыктарынык катты, скйык жене газ тїріндегі баряш; негівгі турлерін ендіреді. ТМД єлдерініц халык шаруа-шылыц цажетін еіеуде оныц їлєсі минерал шкізат т^рлеріне байланысгы 10 проценттен УО процентне дейін ксетті (кейбір металдзр бойинша одан да жогары, мысала, хромныц їлєсі - 95 процент). Еівде кавір іммыс істеуге к,абілетті тау-кен металлургия кеси/орындары, маман лїкл’сшьільр мен инхенер-техник кызметкерлер бар, 0 і раї; тау-кен металлургия , кешен і и :,,ючо>ч-к&аык тиімді басит^а ков і руге мекемелік тхсау кедергі болыа отырды. К,ааакстаида бїгінгі та'нда тек к,ана шнералдык. иикіа&г ендіріп коймай, одан дайыи ешмдор шыгаруга да и і мкі нді ктер Сар. . .

Шикьзатти кєшнді пайдалану мееелесів 6їпигі теяника-лук, хетісііктер негіеінде шешуге Солатык секілді, каршнык

- ?.1 - .. жєткіліксівдігі елі де к;ол бнйлзу болип келвді. Мооелеіиц екінші лаги - экономичны;; тиімсіздігі’ жойылмай отиргя'?-дтшда. ТМД елдерінде м.чкералдыи чіикізаттнч оняаи бі.рі гана паїїдалапьілздьі, ал калган оішан тогьвы еоггр.іП калльщца кч-‘геді. Онын, тстіне к;ааіргі бага саяоаты Сойнаша тикіаат пвн оі'м алгашки овдзудід багасы дай чи о:пм багаанчч саД емес.

К,ааак,станда евдеуші зндіріс сэлаларанын «элиэр да-мыганын, дайнн' оиім шьігєру децгейі у-эмен е::енін сартка сшгарнлатнн тауерлар ыэк сирттан вкелінетін тауарлнр к.* рами-нан айк,ьш ацгаруга боладн. Сыртка квСінесе оикі^ат, стин йене жартилай о.чі мдер сыгарылады, ал скрттан вндіріске ж?не ■прмыскд кажетті дайьы знім екелінеді. .

Кагакеганда сексваінші жылдзрдын, аягыкда у.ашї'ла згасау жэне металл ецдэу внеркосібі енімдерішч взінди? гл'ї-сі.тємєь болыл, ол жалпн снеркасіп енімдврінін 17 прсцеитін гана К^радь’. Ал, ТМД елдсрі боїПшша бїл керсеткіш 27 лроцрчттен аеса, Ресейде - 34 , Украинада - 33 , -Белоруссияда - 37,5 процент. Ондірісі’ік энергетика, химия, м» най-химия с№»|;?н гылнмк-технчкалык жєтістіктік двкгейін айк.ындайтык салзиары туралы да осыны айтуга болады. Сонг к жнлдарн ті пг і б* л сала-лардыч ешмдэрпмн ©зіндіК глее; есудін орнына, к^мігані байкаладч. Ал, сонгы пз-терг жылдкд шікде вю^кеоіптщ не?і ггі оалалары кулдырап макмла даоау хане метал оцдеу еНеркеСІП еЯіМДеріНІЧ ЇЛЄСІ СЄГІЗ ЯрОЦеНГКе ТвМеНДОП, ХЛ'.ІИЯ жене Мїнай ХИМИЯ внді’ріетн і лес І ТІП.ТІ ЦІЇ ИрСЦбНТКО жатті.

&<*ці л.внеркес і«т ін даму двнгеЯі мен к>рь:лкмн халыктын страиычыч канагаттанямрмайдк тоне халыц тїткнатяк Тауарларды їлгайіуда республика кїмкінаіліктеріне тслыгнмеп сэйкес хєд-мейді. ’

• Кенія еверкаоіптін їл$оі 1901 зшлгы 18,6 проценттен 1094 жылы О ее процент ке теые ндеді. Оонын салдарьінан хеділ енеркаоіа кеткілікті дамымай, ауыл варуашылыц шикізаттарн кгрделі ьвдеуден втпей, дайнн внім - киім, аяц киім тагы 5асн,е. халщ ‘птынатын бкйымдар аз иыгарылуда.' Овделмегеи жхнкін жєтпіс проценті, шиті-мактанын жартисы,. теріащ алпыс ііроцснттев астату окртна дібері.яді.

Лукр «нєркйсіп кас і порьндпранда шыгарылатыи халык; туты-натын тауарлар мблаері одардьщ ж&лгш зкімінін ш лрсцентіи

гана 'к»рады. Іс мзінде керішп отыргандай, министрліктер

халык ти'ынгтьш тауарлар шыгаруга аса кеділ аудара бермейді. Бїл бягаттнги 9нді ріс куатын артінруга кхрделі каржы бел і п келген жок;.

Кдзакстзкдагы агроенеркесіп катет елі де бірьщгай

шиківат ендіру багатында дамып келеді. Ауыл шару&шылык, иик1эаттарын єіідєйтія кзсщорындар куаты томен болып отыр. Вил еалаиын дамуына курделі карлы жєткілікті бадінбей келеді. Нвтижесінде avыл шаруашылак; шикіеатьін к,алдык,сиа, ке-иєнді пайдаланып, • кептегеї» црсымша техликалык Сгйымдар жат тагаыдар шыгару мїмкіншідігі пайдаланыямауда. Ывселек, мал

анімдерінін орбір юннасынан тауар аыгару керееткіші бойьшша К,азак,маи ТЫЛ елдерініи, ец сонында ткрдь'. Агроаяеркасіп ке-шєпінід бїйіадаран ніатке шыгару оны шеттен вкєлуден едв^ір кем. бвдеуші кас іпорындардын жетіспеуиілігінвя'ауыл шзруашы-лыгннда вндірілг&и анімнін бестен Сірі ыеырапца. тырайды. Агрпенеркоеіп курылыыын «аксарту гшін окыц барлыч саласын дайнн еиім иыгаруга багйттау керзк. •

К^зіргі кездэ Кдэакотан ввделм^геи ауыл шаруашылык

' . • * 23 - '

енімдерін сыртка шыгаруда ауцымды кдажч корынан айырклуп калыс отыр. Денді дакклдан бгки ТМЛ елдеріье арналгая тт:-н у корынын жиырма процентін Казецстан берді, оларга .^ыл с а йнн 10-14 миллион тонна данді дакнл видеимей імберіледі.

Ондіріотід ти і мд і двиымауы <лгттх табыстын жеткичкеія болуына дане оиьіц мелиеріне ті коле П есер етеді. Рєепублкча-мыздагы табиги байлыктар молшылыгына карамаетач хлттых табыстын ЖЄТК1ЛІКСІ0ДІГ1 жогарнда айтылган ондірістік к,хрнлым кемиілігініц тікелей нвтиіїеоі. Улттык, табыстын лан' басына шэккандагы мвлшері бойынша Казахстан агрыигы Одаь; бойыкша овнншы срында болды. Бїл кврсеткіш денгейі 1993 жнлы тымеи -деп 1976 яылдыц дангейіне жетті.

Нарнк,?ык, экономика гыльши-техникалкк жетют іктердін мацызина свйкес ез орнын айкындауды каж&т етед’ї. і'ьиьши-тех-никалнк ханалыцтар тауьр к&тынасына к,осыпып, взінін, кетскші орннн алуы тиіс. Сондык,тан гылыми-техникалык жєтістіктєрдін салалык, еалаарадын; капе аЛмактык дамуы экономиками!;. к< ры~ лымнын реттелуїке тікелей к клал А&сайды. Гылыми-гехникалык. жетістікгер баскаруды, багытгауды талап єтсеі. Оки баскару басты максатты анкк,тап, біріииі кезектеп багнттардк багдар-лау болып .габылады. Гылыми- техникалын жетістектгрді дамэту їиін оны баскарудык зкокомикалык, вдіогерін кекіне* цолдану керек. . , . , • ■

Экономикса вкліріс к;крылымын жакеарту карм саясатын езгертумен тш'ые Оайланысты. Кзржы тек белплеяген зконо.чи-калык ендіріс ккрылымын’ камтаыайыз' е;уі кгрек деп еееп-теліяіп келді. Ка(5ылдагаН' кертеген гылнми-тохникалык; елеу-меттік, виді ріст і к багдарламалар к,аркы корнмен айлын камта-маоыз етілиеді. Алдымен кеедеген • мак^аттн хариялаП; они

кимтамасн& ететін каржы кроларнн содан кейін іздестіре бас-геДмыз. Сондыктан бас ты мак.сатгыц лвльтеп і нде баска к,и же т тіл ер цапып койып отырда Атап айтцанда, т»рмыстык-зле-уметіік жаглайім> виді ріст і к маадатїарга сай дамымады. К,арх;ы к.оры тек і.'ана &киа емес, оя ендірілгея єнімнін ачуиалай и лае у. і зкені ьр уакдтта есте їсталмайдьі. ©ндіріс к,°ри вяие-улі болса, каржы да «ілаеулі.

Экономику к*рылымын жансаргуда Оірінші кезекте ш^иіміи кулп тїрган маселелердіч бірі - онд?руаі ендіріе пен авде-уш*. ендірістіц ара ь,атыиао.ын кайта к*РУ- В»л салалар.

мкікдеріьін бірінен біріяіч туындауы, бірін бірі калыптасты-руы технслогиялын аавдылык, пен экономикалак шар?.

Халык, шаруашнлыгыньи; цкрыаымын кайта ц» ру окы жаи,а ондірастер негізінде баскару мен реттеуді талап етеді.

Егер бкрынги жагдайда экономикалык пропорциялар жане онын вс у каркнны орїалнктан белгіленш, негізінек салалар мен ме-кемелердіц мгддесіне сейкес к*рылган болов, енді бірінші ке-векте реслубликаныч элеуметт і к- экономикалын, дамуы караитири-лы[1, халык, шаруншылыгынын, ер оаласы экономикалык тецдестік кепзінде ендіріс корларыя барынша гнемдеп, когамдык; е-цСектіч йнімділігін арттиру, ендірістік. гилыми-телникалык мумкіндіктєрді толыгымец пайдалаку багнтында дамуы кажет.

Кргамдык ендірю цгрылымыньщ тиімділігін аныкта, иы

)шрсі-)ті;іи ондірілген * ла-тык таСнстьщ клгаюь, оны ї#тьч:у

муло:«рікі:і сойкеетендірілу і боїшак,. Нарыктык аконсмикл когамдык ендірістік Ка«е?'іі мелшерін, оіші; к*рилымын аныкта-удын мацыады алгьі иаргы - халыц паруашылыгынын онщріетік лане ендірістік ємйс салаларыныц дамуын мемлекеттік багсар-лау, облиетардыц, калалардын, жэш аудандардын. елеуметтік да-

- .ге -

му денгейін тенестіру оаясаты болкац.

нарьк, ккзінле мениік юне ОНДІРІСТІК КДТННАСТНЕ КАЛЧП-ТАСУЫ Ж6НВ БАГА. Хвлнк иаруаинлнк жійесінт тірегін, Оярлык, ендірістік глтыкастарднн негізі Солмп чабылятын ендірістік Н>рал-лабдык;тар к*райды. Сл еядірістін Оаетн багытьиа, ендірісті кгргівудегі акырги наткжеле£і мен шыгыкдардн салыс-тырып, олардыц айналымына, белінуіне тктынунна хэк« пайда мелиеоіне гікелей есер етеді.

Неяаїк дегеніміздіч еаі ендіріс к*рал-жабдріктаран жене екдірілген енімдерді иемдзну жечінде адамдарднн. арасшдагы когамдык кат и нас болнг табылады. Менші к бврлык когамдагы катынастардич косындыск ретінде шаруагаылык, жїйєсінін, непаїн К» райды. •

Менші кті жоспарлау жене тауар-акшя цатынаси каральні келсе де, оннч, тгбегейлі мвндзрі толык, ашылган кок. К.язіргі кезде менші к туралн карама-карек шкірлер кап. Менш'к 'гуралы кабылдаган хана зацдар да терен зертгеуді талап еттді Б»л тїпкі маселе бойннша егемекдігін кариялыгак респу-Здикаларда да пікір-таластар журіп жатыр.

• Егерде осы уакыгна дейін .Сарлык республшсалнк жэч? сдак.тык; ілекиік бірдей деп, онык, кесігіік кім екені ууралы а.Г.-туга сескеніп келеек, кариядылык, заманинда жене ренпублика-лар егемендігі тугая кеаде б*л маееленін баски амнп алу

К5ЖЄТ. ■

Меншік айналасындагы ьерттеул^р явне ол -турзлы талестар еткен/ гасырдан оск гаг.нге йєйін толаотаган емес. М-зсел*н. XVIII гасырда Прудон ."«ем;і к дегеяімі? ярлык;" дел керсеткен. Од "Менші к Геркулес елтірген айдаііар сиякды, снн кгрту'уїмін

- £6 - • йзоынан емес, цїйрьігннан, гру керек, соккылардцк, ' -лгнтын, оаыц шнісін пайда мен процентне багьгтауымыэ керек", - деген.

Буржуазиял-ц хане слардан бурынгы теоретиктерден та-рагр.н менші к тура^ы тгсінік тек кана мкыцтык дел, жеке мекшік адамнын, к*кь» деп танылды жэие слардын к.» Діреттерін мыэгымас ден білген. Мкндай кевкарастар елі де болса кеяде-седі. Ревизионистер к:еншікті сырткы тгріне карап. ендіріс катынастарыныа аавды керіиісі ретінде Сагалаган. Марксистер менвлк туралы зерттеулерінде ваццылык кагынасы ендіріс г(ріне сай обьективїі.ч экономикалык катынастыц керінісі екеніи делелдеді. Олар эаттын езі цатынас кеаінде гана шык манівде меншікне айналады деЯді. Саяси зкономияны сын тїрінде талдау ласап кана, меншіктерді ерікті катынастар ггрінде емес, заадылкк прінде, ендіріетік каты.чае?ар •прінде гана карап жауаи беруге болатындыгы деделденгенді.

Менш к барлык экономикалык к^ынастарды тї^астнрип цосыл, бїкіл кргамга жалпн сипаттама беріп, оны аныктайды. ^ М'оішікїін вэ1 кріамдагн Сарлык катынастар жиыктыгы Солып та-былады. Бкд ретте сол ондіріс ц^ралдарннын иесі, меншік иесі кім коне ол оіш к.алай пайдаланады? Ні не, когам даиуындагы ец басти мзсоле - осы меншік пен ины пайдалану угыуы кнемі ша-тясгнрильш келді. Республика егемендідік алып ез алд«на Конституция жэне кіонаїік тураль:, мемлекеттік менші кті кекеїзе-лелдіру турьлу йір/алай эавдар кабьлдаса да спрынгы кальш-таок.ан меншікті белу кевінде жене олврдыц екдіріс

■ о’иімд'.лірін арттнрып жалпы хашк,тьн ел аукдтын кзтереді деген нєгізгі максатка хету елі де Солса каиыцаау болып т*р.

ЙемТіенудіц езі елі де болоа менш і к емес, тек кана

- 27 - , .

уакытша шара. . Б1 рак, б»л ар уак,ытта еске алынбы* келді.

Ондіріс каткне.старь к,о*’емнык. негізі болып -габалаакндычтан, кай когамнын да ендірісіік катынаотарннын негізі - ендіріе кграл-жабдь'ктарына меншік. Социализм її сын да ендіріо

К* рал-жабдыктары же ке меншікте емес, ногамднк, менші кте болиды жене олар екі турге: мемлекеттж (жалпы халыктык,) кане

колхоэдык,-кооперативт)ч мениік болып ббЛІКДІ.

Мемлекеттік МЄНШІКТІ бїКІЛ халыцтнц вкіді резчнде мем-лекет билейді.

И.азак,станда меклекеттік неншікке жер жене оник бай-лмктары, орман, су, фабрикалар, зауьггтар, шахталар, рудник-тер, ®емір жол, ауе катынасы жолдары, Сакктер, байланыс

Кї раздары, мектелтер, ауруханалар кане таг к ссл еияктылвр жатады.

Фабрика мен зауытЪрдыц мемлекет меншігінце болуы олар-дцц виді ріс к*рал-жабдьч,тарьш иемдекіп, дербее иаруашидык,

бірлестіктер pet І йде Жїмис істєуіне К.ЙЙШЫ келмейді. Квоіпо-рындардыц осындай белгілі дербестігі жеке адамниц, кжимньщ, жаяпы халынтын тдделерімен *итасьш отирун тій с. Косіпорьт-дардын экономикалык си;паулыгы - ондіріс к*Рзл-каСггик.тарьш жекелеген »кымдардыц меншігіие жзнз осы топтан мєншігінє ай-налдыру деген сез емес. Жекелегек кесіпорьшдар ь:ек Сірлест‘ктерге бекітіліп берілген андіріс kvрал-жабдыкгарн мзмлекеттік (жалпы халыктнк) менші к, б'олып кала беруді. Сои-дай-ак мемлекеттік кэсЫорындарда ондірілген внім де б»к:л халыктнч иг і ліг і бслады, они мемлекет Сїкіл когамнь!!. игддееіне жаратып отыруга тністі. '■

Сексенінші жылдарда цальттаоцан чекпікке кэакарас когамдык-елеум^ттж жене эксномикелак дамуда^и басты кл-

• - 28 -дерпге айвалды. Бір гана мэмдекетт і к 'меншік вндіріс кптгерініц бслашактагьі дамунна, вядіріс процестерін рет.теуге жэне экэномикалык, аан,цылик,тьщ їдайн іске асуына кері -есер єтті. Оол себєитен де бі&дегі мекшіктік катынаота калыптаскан кайшылы15,тарды жойып, олардын Тїр-Тїрініц дамуьша кец дол авуымыз керек.

Меншік туралы цагидаларды толнк дгрыс иайдаланбау неге якеліп согатынын, жетпю жыл емір сірген мемлекеттін ыдырауы &й^ын делел жене ол ешбір айгакты талап етпейді.

Республикадагы меншіктер де аеаматтык, кжымдык жене мем-

лекетти: мекшік тгрлеріне бвяїнеді. ■ .

Азаматтардьщ кеке меншіrlне интв.илектуалдык жане матери-алдыь; к,ызмет енімдері, косілорындар, жеке тггьшу заттарын цооа алгакда, мате риал дых, эерзаттар, бидіріс к,їрал-жаб-дык;тары. патенттер, лиценэиялар, акша, онац іяннде шетел ва-лютасы, акциялар, баска да к*нды кагавдар жеке ваге де мі ліктер жатады/

Азаматтардьщ леке мєкшігі олардьщ к.огамдык; вндіріске кагысуынан, аз шаруаиылыгын жігргівуінен тгсепн екйек табые-тарынан, жеке меншігі мен несие беру, пак,тандару мекемелері мен еэге де мекемелерге салган каркысынан, акииялардан жене

баска к,<иды к,агаэдардан к,<ралады.

, Реолубликанын мгліктерін иеленуді, пайдалануды жеке оган 5ил1к етудt Ндзакстан Геспубликасыннк вкіметі тікелей немесе вз! екілеттік бері'ен момлекеттік орыкда.р аркалы жїзє-ге аскрады. вкімші лік-территорияльш; н^рылымчын окімет жэне баскдру оркндарынын мїлкі,. жергіл<кті бюджеттін к,гсржыдары, бУл м-єніііі кте боладьі. Сондай-ак ауыл шаруааылыгы. сауда, ТГРМЫС7КК кнзмет керсету кзс і порындары, екерквсіп, Кї рьі.їіыс

жене баска кэсторынлар мен келендзр, халыкка бегу,

мэдениет, денсауль»; оактау мекемзлер! де оси менкмкне ;;ата-ды. ,

Ужумдьк менвнк жалгерл1к жене гжучдык кэспюркндардьш,, колхоздардик жэке езге де серштес тгрлер^чкн. екаи0«ерл1к Когамдардщ, шаруашылык когамдары мэн сер1ктес?ер1нщ, иару--чшылык, ассоциация ларыкчн,, когамдык, гйымдардын, хвне занды *йым Зслып табнлатык бнска да 61 рдестютердхн У-онаипнен г* рады.

Ужымдин ыеният К«РУ хоке кебейту мемлекеттм К КВСЛЮ-риндарди жалга беру, ецбекнИлер *кимдарыиа алинган табыстар-ды мемлекет М1глк1н сатип алу ' теин пайд&лануга М!МКИ1Д1К тугыау, мемлекетт1к кесиюрандарды акционерл1к ког&мдар е^п кайта к*РУ. ксоператиатер, акционерлзк когамдар, Саоца да шаруашылык ^огаидарк мен еерютестютерш к<ру тшн авачат-> тар мен банды ?йымдардыц м*лк1н <&р1кт1 ■прде б(р1кт!ру аркылы цамтамасыз етиедк брщрл! мен<мк иедерниц цалыпта-суы бага денгей1н1н есут тежеуге тииш ьсер етед).

> • ОЯД1Р1С САЛАЛАРЫНДАГЫ ВАГА . К,аэ!рг] кезде табигат бай-лыгыныц цуныа жоне Сагасын ;хан-жакты аныкгап, слардн дурыо игер1п, цоргау баеты «андет болуга ткю. РзспуЛликамыэ алдьша мемлекет болып, егекенд;л!г1н алукка байлань:сты мкнык а т 1 птI де арта тгспек. ОЯткен! табигнт байдыгнныч, нес*, онын шын коулсы жергшкт! халык болса, одан т иске к лайда да еолардыц иг1Л1Пне ж'кипалганы жен.

Капигалиам тксында лнмысшыл&рдьщ . тапкан коонмжа к«нь капиталистерд^к непап тобымён. катар, ерекше тонтас - «ер иелер! де иел^нуге катысагыны долелденген. Сонкмвч :;ата.о

буржуазия мен жер иелер! тек кана жкмысшы табын емес, шаруа-ларды да кзнэйтывн аныктадды.' 'Жер ренгасы теоринсы ж^мыошы табы мен шаруадарды рёйолюциялык, кгреске багыттаган аг.рарлы* багдарламакын нег1&!н калады.

Жер рентасынын юыгу жолдарын жене олардын тгпк! непв1н барын да кэптеген гадымдар оерттеп, мвселенщ шету1н таОа &мма{’&н-ды. Кептеген фиэиократтар жер рёнгаоын .чрсымша внIук 1н жалпы Формасы репнде карап, оны тек к,ана жер игеру-ге цатысты деп <к^ан. Рикардо енд1р1с буржуариясынын кдмьш ойлаушн ретшде ко гам дамуына байланысты рентанын мвлшзр! оэгерет1н1н, осыгаи орай капиталистердьч пайда мелшер! аза-йып, кагшталдын корлакуына кедерг1 жасайтынын керсетп. Ол осы дкффереициалдыц рентанын е^пн теориясыньщ т<ргысынан шшп,тады. ©аник 1 липиде тауардын ккнын енд1р1сге лене ауыл ы?.руашылыгында енд1рю жгрпзуд1д ен нашар тагдаййна байланысты аныктау керек дедк '

Ауыл шаруаынлыгыныц ен нашар яагдайына- б&йланысты аныкталган ешмнзн, ны когамдыь; енбек уакытына сай болса. онда жацеы к»нарлы жерде едОек чн;мд1Д1г> аргуы есеб!нен косымша пайда табылады. Сйткенг ол вн1мдерге де к,» карсыв керде онд!р<лген внШин бргасы н.ойыдады. Бул косыми» пайда, ж?р рентасыно. айн^лАды. * .

Лбсолк.ттт жене диффбр&ндйалдык рента тек кана Капята-

*

л’лстхк гргамра твн былые емес. Солай деп нараа оган мен бермеу ауыл иаруашы.чыгыьда жэне тау-кея онд^р^елнде ттмси1 9К!м енд)рхлу’не екелзп согар едь ' Табигат байлык,тары тшмд; л пн 1ц ертгрл! болуы, мен пн к катшасы, ка о 1 порындао-дын иаруашлык, лгрМзу дербесНП, наоык; к.атынасы сак,талган дайда рента ерк.ашан да бояады. Табигат байяыгыНын к,* ны

жене оныч багаоы осы ренгальрды ескере стцрьіі: аЗкыкдалуг-а ТЙІС.

Кеаакотаннын экокомнкалыь; егеменділіпн ;ивне дер-бестігіи цамтамасыз етуде бага белплеу маяыеды рол аткара-ды. Ваганы нарш; экокомикасына сай «айта аїру турвхы айткач-да тек зкономикалык еиес, елєуметтік, саяси моседелер де сез болады. бйткені багг - акономиканьц еч сезімтал, тій під і яєлісі, онда бїкіл халыктын, їжнмдврдь’ц №яе тхе адамдардык, імїдделері їштасип жатыр. .

Вага саясагын змргізу їиін квнтегон таорчильн; проблена-ларды, соныц іиіндв к,огамнмк, дамуыяа байланчоты вкцірп» кквтер мен ендірістік к^тчнастар диалектнкаснц, тауар~ак,ша цатынасынын колданылуын хене :-кономикалш< занднлы.ц'гардщ есеріне байланысты мзселелерді шеи у керек. Ячга летЦідіруді жзеге асьру ЇШІН оныц гыдыми негі8ін жааел, оны республиканцу назіргі кездегі саяси-экоиоыикальщ, дамуынэ. їйлестіріп, бага кїйєсінін, бїрингн ^алыптаскан теттн тгбегейлі еэгерту кажет етедь . .

Республикада нарцк,тик, к,атьшаск,н етуге байяаныеты вядіріе внімдерініц барлын тїрлерінін багалари ирык,таядыры--лады. Инфляциянын дечгейінін керсеткіші гчтыну багаснкын индекс! 1994 жыдо1258 процент болды, дегокмек бул 1933 .талга Караганда єні есе аз болды. Реепубдшсада 1.Є95 дылгы орташа айлык инфляция каркнны 1994 дылги 23,5 процеиттен-4 процеят-ке дейіи темендеді (1- К90ЇЄ).

Бага денгейінід аєіне кэптеген жагдайлар есер етті. Ояын Шіндеті єн басїилари мемдекеттіц їлїтнії, валюїн^ч енгіауге С&йлакысты кейбір белгіленген (іага децгейіке алмннн тасїалсп, куат корларына баганн нрыцт&ндырып, косторындлр

• - 32 -

ар^сшдаги еееп айыриоу, ауыл шаруаиылыгына к-чржнны нееиеге беру жене тєнгєнін; к^коиздан^а'аиер єтті. .

Катерме сауда багасыныч еоуінін негізгі себебі> куат кездерід багаоыньш, «су і болт отырдн. Сокымен катар ішкі багалармен глниежгзлік. багалардн жакьшдату процесі хтріп

ОїЬфДЬІ.

Кргамдык, кедам ті ецбекче сай анык.талган бага ендіріс тиімділігік арттырип, пайданн квбейтуге тікелей есер етеді. Киптеген кво і поршдарда шыгарылган ербір заттьщ ингыны когамдык, кадатті енбек меллері ретінде алыньш жїр. Бїл жа^дай зат-тьі бндіруге жї^салгаи ^цбех шыгынын когамдык Кажєтті енбек молшеріне сай келтіруде кос іпорындарды кита-ланд;ырмайды( керісінаїе гылым/.-техникалык прогрестік жетістіктеріп вндіріске енгізу бага денгейін ьсіре тїсіп неладі. Міндай твсілдермен бага денгейін осіру сонгы жиырма жыл Оойы кедінен орык алса, ал карыктык экономикага квшуге йьйлаяысты барлик бага дєнї’єйік ондаган, глздеген есе есіру-ге МвЖбїр і'олнп отырмыз. '

1. кнс^е

Кдзакртан Республикаеыяыц внд!р!с салаларындагы 1991-1994 шлдары бага евгеру!*

(есемен)

I : 1 11 11991 1 1992 | 1993 1994 |

1 | хил жыд 1 жыл ЛШ1 1

] 11990 1991 ! 1692 1993 1

Г |жнлга жьш'а|жылга кклга)

1 . . - 1

1 ' г 1 1

|бнд1 р!с ентдерш енд1руш!дер ба- • » 1 !

|гасьтьщ индекс! ** 1 2.9 39,2| 14,2 20,4 |

|ЗКгк тасу багасынын индекс! ** ! 1.4 21.6! 13.6 21.31

|Луыл шаруашылыгы ен1мдер!н онд!- 1 1

|руш1лер багасынын индекс! *** ! 2,0 10.31 7,8 19.4|

|Кгрдел\ каржылар багасыныц индегс- ! !

1С 1 *** 11.8! 17,3 17,3!

|Т*тьшу багадарынын индекс 1 ** 1 2.5 30,61 Р5> 7 12.6!

| Азык,-тгЛ1К тауарлары 1 2.0 21,5 1 23,0 11,61

|Азик~'пл1к емес тауарлары 1 3.0 39.0) 18.0 51,6)

|Халккка акылы кдеметтер I 1 2,0 | 1 30.21 41,4 25.2| 1

* КР Мем,»екетт1к орташа жене талкау комите'лнщ есеб! бойынша '■

** Желтоксакнан желток,саига

**■* Орташа жыл бсйыата.

■ - У4 -

РьспуЗликада шыгатын минайдын бзгасын дгние жгвілік ' баг%га жєїкізєм деген •хепі'еіен .эрекет і стел in жатыр. Егерде дтче жізілік мгнайдыч багасы 1 тоняага ттрасты 100 -доллар болса, ал оннн, сомднк багасы езгеріп: 1990 жылн -15 сом,

1901 жилы -2?Ь сом, 1992 жылдын басында 13 мнн сом, аягында 45 мни осы, 1993 лылдын, ортасыкда 10 мын сом (1993 жылдиц казанында - 470 тенге, желток.санда 631 тенге) болды. Осы

уа.чкт араоанда мїнайдьщ дтниє^жїзілік багасынан ішкі багасы тамйнден, 19S1 жылы 31 проценттен 1S92 лсыл 19 процентне, 199Г-1 хыхдыц аягында 16 процентне хетт і, ал оныд абсолюттік мелшэр! 1991-1993 жылдари 714 есз есті. Тенгенін к*лдырау жагдайыкда мїнайдьін ііскі багасы дгниє^-ткїзілік багадан ал-шацтады, бїньїн, вві едбір тиімділік екелмеді. - • .

Баганын, денгейі сграіши мен *сыным арк,нлы реттеледі. Бага бє лгі легенде орбір тауардыч с<ранымы иен . ксынымы иене 6act<;a да телам кабілеттері толык ескеріяуі цажэт. Кдзіргі кезде б*л міндєт шартты бг^алар мен еркін багалар нєгізіндє гкгзеге асырылуда. Єйтсє де баганыц б»л міядеттері халык ша-руашнлыгыяьщ келтэген салаларинда толык мзеге асырыла койган мок. С-онын вс-ерлерінєн тауарлар мен кереетілген ткрмыстык е&лаоында скракым мен усьшьшшн арасында

сейкессіздіктер туып, кейбір тауарлар тапмылыгы колдак жаса-льіи, екіншіСінй с»рзнымды азайтыд, Оіркатар баска тауарларды шектен тыс яогары баг а мен егкізу етек алдо. Шищ азі айна-лым садасында теріс Кїбольїстарда . жэке тенгенін, сатып аду м.'мкікдігійін твмендеуін тугызып отыр.

Еи [.унгы Одакта бага белплеудг шыгындык; -тесілдер кекін?я колданьлып, ааттын багаси екімНін, езіндік к^ны, пай-да, айналым салыгы жене жабдык;?ау мен сауда косымшаларыьын

к,осшдисы ретіндо аньк,тагып кеаді. За'П-ин w,mu ж?кч Оолж-к~ і'ерге белінеді, б і рак ол одардьщ к,осындысы ємне. Еіздін ько-іюмикамнздьщ 'пйикк.а тірелуінін негізіч себебі оси к,ш'идзн.л ескермегендіктен де еді. '

"Шыгын" тес і лі мен заттарга tfara белгілегонде екімніц жоспарлы єзіндіі: к,*ны мен пайда посыпь^; белпленді. Ал багнга Косыльтын пайданын, матері онімнік езіидік кднынык динрма процент]не дййіяп мелюерде анкктальш келді. Сочгы лнлдирда машина жасау вндірісініц внімдеріне бага к.ою гасілдепіч жегілдіруде кептегвк иаралар белгілеяді.

Кезінде к-зе і лорыннын жана техникэны тиіу.лі мигкруы пущ жане ■тыиушыдар олардн дан-хак,ти тодыгирае; пайдалануы yuuh жагдай тугызылып жтрді. Б*л ретте бірзз нїск,аулар беріліп. сэриялы шыгарылатын жене тежірибелік енімдерге, тагы Саскалапі’а бага белгілеу шарттари взгертілді. Кая.а м&шиначар меи техникага бага белгілеу це еніині'Ц шыгынымоч і;атап, олар-дын экономик.алык тиімділігі. т<тынуиылкк касиеїтері де ес-коріллі. вкікішке ораЯ, б*л цолданылип xyplvh шг*ралар няши-налар мен техникалардыц тиімділігін арттнрудвн гвщ , о/.>

уак^іт бага денгейінін асуіне, (1993 жилы автомобиль вндірісіиін енімдеріне бага 67,4 єса, металлургияльк мачина даеау 2Г>,7 есе, элактротехникалнк, вндіріс 24,8 есеге нот>; ал, гсалпы машина .часay *ндірісія;ц Сагасы і994 тылы 15 есе эст.халык шаруашылнгындагы жалпн к,имбатшылч,ч!<а *келіп cos’wn отыр.

Нарыкты^ экономикега етуге байланысты ондіоіотік тех ни-кага арналгчн, халы к тггкну тау&р.карн мен ь;ыз^еттер!ч- epiti багалар мои нарыктарды колдчнуда ерекшєліктер енгіаїлді.

Онімдер мси тауарлэрга ерши кчтермэ гауда багалары

• - 36 -

базар коньшктурасына (калкптасцан огранык мен гсыныеца)'са-паеына иене 'птынушылк^ ^см^іїнб байланыуты аны.чтал&ды.-

Кесторыкныч, кетерме сауда баг асы республиканцы, ..зчбно-микадыц жене олеуметтік даму 'багдарламасыныц багыттарын аныктау' кезінде басты к;¥рад ретінде шаруа'нылыц шеппедерінін ти і мд і лі гін аннкгауга мїмкіндік береді. Сонымен цатар квтер-ме сауда багасы бі рдест;«тер меи кее аюрындардын, жїмьіс нати-

• жсаін олардын, аыгьшдарымен салыстыруга, ынталандыру корын

жаеауга, табигат, ецбек жэне материалдык, кррларди гнемдеуге, .чаца т&хниканы шыгарып, еокісік айырбастауга к.олайлы жагдай тугнэады.

НАРЫК, КА7МНАСЫНА 6ТУ КЕЗЕЦІНДЕГІ БАГАНЬЩ КАЛЬШТАСУ

ЕГЕКШБЛ1КТЕРІ. Тїйакка тірелген экономикамызды к&зіргі жагдайынан шыгарудьщ жене халык,тнн вл-ауцатын жак,сартудык, меселелері базар наркына квшсек шешіледі деп айтыльш келді.

Базарда сауданыц с*рапыд тгрде жґруі негіеїм меншіктін, иесі капиталистер болып табылып, олар ецбекшілерді цаьау аркылы байитыны , ал кадык б<каранын ел-ауь;аты, ткрмысы на-шарлай берет і ні делелценгэк . Яеодалдык, буркуаэияльк, цкры-лыстын максаї-мїддес ін к.оргаушылар да бааардык еэі байиар мен билеуал таптарднц дуниелерік, олардын мал-мтліктерін коргайтыкдигын мойындайды. &нім ендіруден алычган габыс те толк,а б&лінеді: жкмысиылар, капдаалистер знэне жер ие лену ап

топтарга. Ь» кик,-вз інде де тїтьіну эаттарын екдіпуде кене кыз-

, мет кврсетуде мер ичлерінін ка'1'ыеуы ешбір царалыай отыр. Оь-

таяик,тан жоспарлау кєзіндєгі жергілікті хор иелерін-ін тїрмис жегдайыи, ед-аукатын кете руге белінген азгактай ц&ржы б» л мясе.яені толыц шешпеді.'

- 37 - -

Жацвдан кабы.яданган мениіік, жер турали ваедар бойыиша »рлі меншіктердік виді ріс журпэуте к&тынаеуы кезделіп с>тыр. Віл жагдайда бері де моселенін Д»рьс, єділ шешілуїне байланыетн. ЭА'гпеген юнде елдін .алдына койылгаи негізгі максаты халнктиц ел-аук.атын жак.сарту жоніндегі '«ран сев жґвінде калады. Ж*їр мелеріне кргамдык вндіріетік тиімді белігітц белплеиген мелшердвгі (еол жергілікті халыктыц ткрмыо дагдайын, сл-аукатын жалпы єліміздін, денгейіне дейін жеткізуге МіМКІНШіЛіК б«ретіндей) ЇЛЄСІ тиюі керек. Сонда ол республиквдягьі вндіріс юштерін мркендегуде кездесетін к,ай-шнлнктардн лоюга мтмкіндік берилі.

Базар нарк,ын аныктауда гылыми-техникалык жетістіктердін есері не кяптеген галымдар к<*щл аударгаиды.' Муны олар клгай-малы «ндіріс їлрісінд талдау жасау арк,ылы кврсеткен. Техника-лык прогреет ін Орлгісі нсч-ермелі капиталдын турак,ти капи-їалі’а мтнннсы бірте-бірте азая беруі керек екендігін атап еі'іп, сол катынаогич ««і'сруї ярк,млн тауардыц багаоыньгц да а-іаюи к~р*‘ктігіие глкен мен бергенді. •

Гышми-техникалык прогрес жетістіктерін ендіріске енпзу пришли дайми йнімгв кет^тін когамга кажетті ен,бек уакьтынын азаятындыгы, ал ингарылган внімдердін багасьі Нїнсньдаяу вацыка Оайланысты унємі томендеп отыратындыгында жатыр. Сдан ері тек капа баэарга вынкан іауарлар к,»неиздан-бай, б*л сонымен катар вндіріс к»ралдарына жане барлнк к-?сі«орындарга да жайылнды. ©кінішкє орай, бага белгілеу ме-кемелері біл «.орытындьга к;*ла^ аспагандыктан да баганиц денгейін їлгайтнп, халыкгыц вл-аукатын. т»рмысын "жа^сар-туга" вкеліп отыр. - ■ '

Экономикаси тиімді дамыган орьік елдер баварга ошгарган

енімдердін, бага децгейін эр уакыт азайтып, сонын аркасьгнда Оэср;а елдердін базарыкаланиедерін молдаг. сатуга тырыеез',. ей О і еде каеторыидар иш'ьрган внімдергв турлі гстеме фЪып, когары багамен сатыа отнр. Сонын салдарынан да внімдврді шыгаратын кесіпорындардыч, бага денгейін темендетугч к,* л;;и жок,. Гылыми-техникалык; прогрес дамыгак, автоматтандырылган .?СЄЛТуу Кїйесі 9ИДЦІІСКЄ КЄНІЯЄЯ ЄНГІЗІЛГЄН Кїізіргі кеэде 6їл мзселенік д*рыс шєшім табуыиа к,ол жеткізу чиын емес.

Нарнктыи; экономикадагы бесекелесті к жагдайында багалар тек каяа дайьш екімдерге гана • койьшиай, сонымен катар ендіріс факторларына да ксйылады. Олардын, бері де смраным пек *оыныс арк^илы калыптасып, сол вндіріс факторларыныц ерекшоліктері еске аяынады. Квптеген мемлекеттер «кі мет та-рапынан бага белгілеуді реттеп, тктыиушылар к* кнн коргаи, я.ечепе босе.к^лестікке мїмкіндік тугмэады. .

ОНДІРІСТІК БИЗГСЗСТІ ДАУЫТУДА ВАГА ТЕТІГІН ПАЙДАЛАНУ.

Віздін эконоиикамыздагы киындыкка байланыетн «ндіріс ц<рылнмднрднн экономикалык, процестерге есерів юшейту керек. К,авак,стан экономикамнныц шикізаі- багытында жкргіаілу жагда-йнкда мемлекет бюджетінін табыстын нєгієін стратегиялык кол-мен котеру гний ундірісті’ диверсификнциялау, ягни чндіріе саладарьш жене халнь; тхтыну тауарлары жене халыкка кызмет кирсетуді кенейту сонгн т*тыкушы.лчь, мвидеп ендірістерді дн-мыту. Ті рак/тандыру тиін 6юджєттрг і тапшылык.ты жою, тктынушы-лык еекгордм'н балэнсгы крйта орнату, халык шаруатнлнктик т^ндік ь;< рмлымдарды калыптасгыру сиякты кешенді ‘ ерекєт-тер керек. Бгл жагдайаа нвара кєлісі.пгєн салыктын бюджет пен царАьиандиру процент саясатыид^гы макроэкономлкалык жосйарла-

удыц релі кїшєйє тїсєді. Макродоопарльу процесі і нін, карлмлнк, жагы халык шаруашылигнндагы барлик табыетар мен шнгнкдарднн. тевдігін керсететін лсалпы к&ржылиь-; баланс жасауг» жетелейді.

Каркы-неске саясатыч жгэеге аснру кевінде тапшылык.ты ауиэдык^ауга, оттик, валютаны т*рактанд»ру, Кдэанстан Реепуб-ликасыннн к.аржн кагдайин жацсартуга багытталгак катан мемле-кеттік реттеу калеї'. яагдайда салм^-і5ога саясаты, амор-

тивациондык саясат, квсіггорнн бюджеттен тыс цорлары иене царжылык цорларын к,альттастыру жене пайдалану, валюталык к,орлар жэне оларды пайдалануды «етілдіру керек.

К^зіргі крлданылып жгрген самый, жїйєсіндєгі кємшілік • терді жою їшін салык-бага реттеудін ыцгайлы тетігі жасалуы керек. Олар халин шаруашылнгыньщ видір.і с салаларын дамитуды инталандиру; салык, ,еилуды толыктируды дэне бюджет кірісіне ттсетін тилемдерді тездетуді камтамасыа. ету; шаруашылкктагы ер субьекті табыснн Оелгілеуді цам'гамаоыз єтіп, нйналым к,ар-кнларын пайдалану тиімділігін арттыру.

Ондіріотін ти і мд і к^рылымын юке асырудагм мемлекегтис бюджет стратегиясы шектелген цорлар колемінде нала отырнп эконоыиканы дамнтудаги мацыэды вндіріотергв квїиек кдрс&туде Оолады.

Мемлекеттік акционерлік кргамдар экономика ушін мчнчг-ды

1.ЇЄНІ бар, баганы мемлекеттіїї реттеу, номенклатурами, с ату квлемі коне онын жагдайын, немлвкетті к кор, лене онм иайда-лануды к,а)гы ететі.ч с&л&ларда к,*рклуч кврвгс, Свкнц ііинд? стратегиялыч сыртка шыгатын тауаряарды енліретін сс-ыалард.* К*рылуы керъи. Ол'сыртны бавардагы бага саяеатын к<?лісті|>' отырып, ивтеллік бвсекелестермен кг ресу макоатчндй жзс^лагы.

Мемлекеттік менш» кт і бас кару ктрыдымын окдилату с,а.--і.

Салааралык кйымдаетыру-баскару жїйєсін хетілдіру керек. ендіріске бюрократтык ыкпалдй'ёшайтумен катар,, теменги.с^тн-лардын дербесгігін кен«йтеді жене баокару аппараттарьш*.<4?,ыс'-Каргып. араандатады.

Кззакстан Республикаеында жгргізілетін влеуметтік-зко-номикалык взгерістердін нєгізі мемлекеттік меншікті жекеш^-лендіру болып отыр. .

Дагдарыска карсы ш«гыл шаралар багдарламасын іске асн-РУДа, елеуметт і к- экономикалык реформнларды терецдетуде же-кешелеидіру меселелеріне айрыкма мен беріледі жене ол гкімет алдында тиргаи жалпы макроэкономикнлык, мікдеттер кешем і мен бірге іпепнлетін боладн. ‘

Меншікті кайта мру мзселелерінде баетнларн же кеше-лендірілген квсшорыннык ецбек »кымдарына жєнілдік, жек^ше-лендірілудеа алынган каржыларды пайдалану, еатуиш ж«не снтып алушы жауапкериїлігі. .

блеуметтік коргау жйес'їніц бірінмі кезектегі міндеті халыктыц ткрмнс ден,гейінін, твмендеуін тоцтатудн болнп отыр. Отпелі кезекде халыкты мемлекеттік колдау хїйєоін жвгілдіруге бастьі квз^арао кайснбір себептермен егін м^не езінін, отбасын цамтамаеыз ете алмаган немесе гиі\ камтамасыз еге алмайтын агаматтарды багытты мнксатты колд^у, тенгер-мешіліктен кане бїКіл халыь.ка квм*'к кореетуден Онс тарту, оны ецбекке бейімдеуді ж*не маеылднкты жоюдн оактай отырып нег»рлым вділетті к,олдап, ОрЛінгєн каржыны нег»рлым тиімді пайдалану болуы керек.

Отпелі кезеаде ецбек ба?ары саясатннин, негіг,г-і багнтнн аныктай отырып, влвумнтт і к серіктестік ж» йео.1 ч дамытып, бїрмнгн бар орындарды сак,тав жане.хана жмьіс орнндарьт к*РУ

аркылы лнмысшы кїиі екранымын о?гертіп, онын, сапаснн «огарн-тту кажет.

H,арак,стан ТМД республикалзры араснида саяси беделі, жогары экономикалык мїмкіндігі жене баска Факторлар аркулы коптеген дї ниє жї з і мемлекеттерінік нааарыя еоіне аударып отыр. Нарыктык, катынаск,а ету жене сокымен Сайлаиыеты ргелуб-ликадагы эконсмикалык, чсагдайлар Д/азакст&к Республик&еы то-номикалык кауіпсізд'гін камтакаеыз ету гши зксномикалкк, Ч* кылык негізін жег і л 5 і руді кадет етеді.

Республиканцу оырТда экономикалык саясатнкьщ негмп максаты сыртелге шыгаратын внімдерді бага гетіктері арцьілн К»ралы*.шн жаь;сартып, экономикалыц катыиастарды одак <?рі да-мытыл. егемен мєшієкєтімздін, экономиками кегеруг^ мгмкіндік тугызып, халыктыц эл-аукатын жаксарту белил теби-лады. .

КЕГІЗГЇ ЩРНТЫНДЫЛАР МЕН УСЫНЫОТАР

Кдгакстан экономикасыньщ ендірістік к-фьыымын, кялыпта-сып келе жаткан меняік катынасын. к»н мен баганыд т.еоринлык негчздерге явне ендірістік биэнесте бага тетігін пайдалану тахірибес'Н зертгеу республикамыздьщ экономикалык еге-ненділігін кїзеге асыруга, карык катынасын дат і лд) руге багытталгаи ткжырымдар мен їсияьісї&р кортьщдылауга мгмкіндік береді.

I. Кээакстан экономикасынын, вндіріс к*ры..еь>мы сьін.лр жакты шик’зат багытында дамыгандыктач енеркео ігіт<?р/,ї> шикізат, отын, тагы баска шала лнімдер шыгарылыл, шет елдер цен ендіріске жене ТїрмьіПг,а кажетті даГі^к бнімдер вкелікіп. баганын, тиімсидігінен еліміа пайда таппай коледі. Карльтьгч

- 42 - •

--.кономннадм ендірісті *йьшдастырудын, негізгі маь;свты пайда

. . • • ? ** '*

табу болгандыцтак. экономией ' ккрылкмын кайта К*РУДа,

«ндірісті баскаруда аь-не ретгеуде сага тєїчГіН лшнаша

кещнен пайдалану кажет. Вага денгей і и реттеу экономикалык

салдардаи вндіріотін алгы шартына айналуы тиіс. Зндіріс

К* Рольный жаксартудыц бірдея-бір багалэу белгісі онь>к

тиімділігі бо^уы тиіс. Ондірістік барлык салаоындагы оконо-

миканнн щгрылымын жаксергу, глттык табыстм гжгайтуга влгу-

йєттік м&оедзлгрді шешуге,. экономикалык тауелсійдікке кетуге

МЇМКІНДІК береди .

2. ©кдіріетіч экономикалык ккрклымынын «Н б і рікші ке-

ас-кте їлі'аймали їдайн ендіріе глгісі бойынша иогвеге асыру, їлттнк табыс, ендіріе ^крал-жабцыцтары мен т*тыну заттарын екдірудін ара-катыкас-ын, андірістін. даму каркынын. кога«дык кажетті ецбек шамаоына евйкес тауардын к*ны мен багасыч аныктап, реттеп отируга. нарык катынасын кетілдіруге

МТМКІІІДІК бег^ді.

3. Менш і к когамдагы бар лык, катынастардын жиынтыгы болыл ■габылады. Ь*ен:иі к т&бигат корларыка вид і ріс к» рал жабдыктары-на ьид>рілген тауарларга келік катынасын білдіре отырып, ша-руашылнктын кеглей к*рап, ©ндірістін, негізгі неткжееіие, тауарцнд багасона, айнадымына, бвлінуіне жэне тякнчдучна тікел&й есер етнді. Республика байлвгын иеленуде, пайдалану-д* леке аднмкын,, *жнмннн.' жалпы когамдык мидд&леріи їшт&стн-руп, енді р іст і дамыту материалдыь; байлыкты иолайткп халыктыц ол-аукатын дакеарту менші к кауыиасн аркылы кургівіледі. Ондіріс (яат'пар мен к* рал- жабдыктарынь, енбекк^) бага деи.гейі мена і к кдтынасыныч есері млн к,алыптасадк жэне олар сейкес: болганда гана тиімділікке к,од жетеді.

. 4. Нарык катынасина *ту кезедінде, экономикалык, еге-

менділікке лету гиін єліміздін байлыцтарыны};, оинц ішінде табигат корларыныч К*нын дкрыс аныктап, они халкымыйднд иелігіне айналдыру цакет. Од гшін абсолюттік жэке диЭДирен-циалдкк рента шамьларын дкрыс анык,тап накты экономикалнк катынастарда пайдалана білуіміе керек.

Табигат байлыгынг* сапаеыныч жене орналасу тиімділігініч артурлі болуына байланыеты дифферс-нциалдык рента нарык каты-яасы сактаган жагдайда еркашан єнімніч к*ны мен багасыныч К^рамында болады. Менші к иелену к*кыгына байланыеты абсолют і к рента пайда болады. Табигат байлык,тарынын К*ки жене багасы осы ренталарды ескере отырып аныкталуга тиісті. Рен-таны аныктауды табигат байлыгын пайдаланудан алынган табнс-ты, табигат байлыгыньщ иесініч глееіне белуге, табигат байлыгын тнімді пайдалануды ынталандируга іс~гежірибелік манызы' вор жене ец басты цуралы деп карауга болады. '

Я. Немлекеттік бага саясатын жузеге асыру ушпг когамнык, нарык цатынаснна етуїне байланысты ендіргіш к/штер мен виді ріст і к катынастар диалектикасын, жача менші к катынасына, тауар-акша колданылуына жене экономикалык вандылыктарга сейкес иеаіп, резпубликамиэдын, казіргі кеэеч» саяси-экономи-калык жагдайымен уштастырып, к&лнптаскан бага кгйесін тїОе-гейлі езгертіп кайта к*РУ керек. Вага денгейі екранам мен їсвшью еркылы реттеліп, табигат, едбек жене материалдык кор-ларды їііемдеуге, гылыми-техникалык жетістіктерді колдануга колайлы жагдай тудыру кажет. Вага жгйеоін мвмлеквт тарапынан реттеу халык; иаруашылыгында натуралды-чаттык *»не кунді ; пропррцияларды тецеегіру, басы артык кайта белу лроцеос.тері

• - 44 =

мен до-гацияныц акталмайтын ауирмын кыскарту, с»раным мен ценным децгейлер1К гечесгIру багытында жгргчз! лу1 ти^с,

б. Багаиыц к*рамы мен денгеГпн менпикке, ' енд1р1ехл-'&а-мы-гуга, ан1идерд1 айырбастау мен болуге с г йене отырып апыктауга болады. Бага 03гер-;с1Н бага жгйее1нП1 жене оларднн, К<рамын езгеру! н болхау, белплеу аркдгы бас ка руга болады, жэне элеуиегТ1к-экойом!1калын жагдайяарды, пропорцияларды

- реттеп отыру уш^н багалар индекстер! анык,талуы тшс.

?. Нарык к.атынаснна ету кезен^кде бага н*рамынын тевдест]Г1 й»эылгзндыктзн ол енд1р\ст\ жаидандырудын орнына онк тгйыкча т^реп отнр. Нарык и,агыяасы калылтаскан жагдайда баганыц к»рамды бели^ктерииц ара катынасы реттел!П, 9НД)р1с факгорларынын тлеем анык,талып, соган сейкес табысты белу гфопор.циялары цалыптасып.5ага децге(Н енд!р1ст1ц жандануына х&лыктыц ел-аукатынын жаксаруына экелуг тию. Осыган сейкес вшм кчнда едбек к*ралдарьиыч ез^ндж глеем ааайып, ецбектщ жэне ецбек ресурстарынык, вг^ищк глее! артады.

8. Казак,стан йкономикасычдагы киындыктарга байланыеты

еид>р1С цкрылыыын жакеарту тят бюджет-тег 1 тапшылыкты жоюга, тетину секторларнндагы байланыеты оркатуга, ендф!ет1 жандан-дмруга багытталган мъмм'кетк салык, бара, амортизаци-

я.шь; саясат жгопьыу; кер^к.

9. Дагдарыска карсы шаралардын 01рч *екеиеденД1ру ммы~ сында бага тетим толык, лайдаланн.ямай кел^дк Ен бГрпш: ке-аокте, м»нда бага белг-1 деу/ц реттеу, сатугаы мрн сатып алуюы-

, нкн януапкерш-шпа арттнрыя, баевкеле-епк мжгныпн тугызу »;аж&т. Гнлыми ьепзде аныцталган баотапкы бага гана ерг;:н сауда 0эсекелеет1пн тугывн алаиы. Бастгпк,ы бага "каллы;-;” к< нымвн 'ечис пайлндану к*нлилыгч аркнль. анычталраны

Дїрьіс. Мкнда табі'.гаї бай.пьктарын экопомикалык, Оага цєоркяла-ры кєці-’ієн колданылун керек. •

10. вндіріс салаларында і',алнптас!к,ан ахциокерлік ь;ога^-дар баганьї мемлєкеттік реттеу, тауар сату, мечлекеттік і;ор-лар к,кру,сыр'1к,ы баэарлардагы бага саяс&тьш жацсартуда баетьі рол аткаруы тшс.

Кдзаі;с?ан жагдайь'-іда монополист* багаларга к,арен сая-сат деййкті жїргізілуге тиіс, вйгкеяі тауар евдірудщ коите-ген мацызды еалаларьшда томик мвкді базарлык бесекеге лету гшт неп лшлдар керек. Сокымен катар.. "таОиги монополісту" Сагалары шектеліп отыршуы тиіс. Ваганы иектеу глин баганн есіретін жакама факторлардан к*тылу черек.

11. Нарыцтчк натикаекд оту дагдайкнда ххмыссызды бол-

дырмау жэне оларды елеуметтік коргау шксатьшда лимыс бе-рушілор, кесіподак» мемлекеттік органдарднц елеуі.:етїік серіктестік дї йесі н гйкмдаотыру жэне- дэмыту эрк,ылы жгмыссыэ-дарды влеуметтік коргауды; жп*ыг ктшне страныс'ти Яоне оаин сапасия жогарнлату; мамандандыруды кет1дді руді »ене накд ы машндьщтар бойнныа кизметкерлерді кдйта дайнндайтын кяешо-рнчдарга каржы лэн& баскд жецілдіктер беру кажет. '

Нарыктыц эконоыикага вту кезеділде мемлекет таралшан сырткы экоаомикалык кдтынастарды, тауар алмасудк. кеден, валюта, банк, бага белгілеу игйелеріне катал бакылау жургізіліп огыруы ка«от. Сырткы зкояомйкалиц саясаг/ын негізгі мак,сати енот мемлекетт^рге шыгаратын енімдердін к,*рылымын жаксартып, иаруашылык байланыстарды дамыгып, бага тиімділігін камтамасыэ ет?п, экономикалык есуді вдка еногч ететін хальіктьін, табысын їлгайтуга мїмкіьдік лпоайдн.

• ' - 46 -

Дкссер-ташшкыц негчвг! мазмгны темендеп басылымдарда

оерхлд}.

1. Неры:-; датынэсына от у кезещнде &нд1р)ст1К бизнеста>бага течмпн пайдалану.-Алматы; Экономика, 1995 -9.2 б. т.

2. Бага бас ты корсетк* ш. - Алматы.: Казахстан. 1989,-5 б. т.

3. Гылыми-тех/шкалык, ггропресс • кене зкономикалык, тшмдкшк.-Алматы.: Кааакотзн, 1995. (бхрлескен автор-лык).. -5 б. г.

4. табигат байлыгын егеменд1л!к кэне оиыц к*ны.-Алматы.: Гилнм, 1992, (б;рдескен аьгорлнк),- 6.5 б. т.

5. Еага белг1леу.-Алматы, КазМЗА, (б^рлескен авторлык),-1993, 5 б. т.

6. Резервы повышения эффективности машиностроительного производства в Казахстане.-Алматы.: НйЭПиН при Госплане

КазССР, 1976, (б^рлескен азторлык), 4 б. т.

7. Пути развития межотраслевых производств и их региональные особенности (ка ппимере машиностроения и металлообработки Казахстана). В кн.: Труды казахского географического обцеетза. - Алматы.: Наука, 1Э76, (б^рдескен авторлык,),

0. 5 б. т.

3. Некоторые вопросы формирования народнохозяйственных комплексов б регионе.’Труды НИЕШиН при Госплане КазССР.-Алматы.: НИЭПиН при Госплане КазССР, 1980.. (б) р-лескен авторлык;,'', 0. Б б. т. .

9. Измерение уровня технического прогресса и оценка его влияния на эффективность производства. В материалах научной конференции по теме: "Вопросы методологии отражения ожидаемого научно-технического в прогнозных разработках ак<)номач«оксго и социального развития регионов на дол-

госрочную перспектив-''’.-Тбилиси.: 1981. (СНрлескин аптср-лык), 0. 2 б. т.

50. Оценка влияния технического прогресса на эффективность производства. В кн.; Зконо/.шко-ыгтематичэское моделирование к анализ эффективное?» промышленного производства. -Алматы. : Наука, 1981.(б1рдеекеи авторлшО ,1 о. т.

11. Проект комплексного анализа экономического роста к тив-

ности производства. -Алматы.: КазИКйЭИПиН при Госплане

КазССР, 1986, (б1рлескен авторлык,), 2.3 6. т.

12. Анализ темпов и пропорций расширенного воспроизводства региональной экономики. В сб. Социально-экономическая эффективность общественного производства и автоматизация ■плановых расчетов.-Алматы.: КазКШНТИ, 1587, (СНрдескел

авторлык,), 2 б. т.

13. Анализ темпов и пропорций расширенного воспроизводства

региональной экономики. Методические рекомендации при разработке планов экономического и социального развитии предприятий^объединений), министерств н ведомств республиканского подчинения в условиях функционирования АСПР Госплана КазССР (Вторая редакция).-Алматы.: КагНЙЯТИ,

1987,(б1рлгс:сен авторлык), 3. бб б. т. -■

14. Методические рекомендации по разработке планов экономи-

ческого к социального развития предприятий(оОъединеиий), министерств и ведомств республиканского подчинения в условиях функционирования АСПР Госплана КазСОР (Третья редакция'» . -Алматы. : КазНИНТИ, 1988,(61рлескен авторлык),

3. 8 б. т.

15. Методические рекомендации по совершенствованию методов арендного подряда ь сельском хозяйстве. -Алматы.: ЧИИАСЛУ

- 43 -

при Госплане КазССР. 1988, (бірлескен авторлык) ,*2. 2'-б. т

16. Внутрирегиональный хозрасГЧё’г: критический анализ и ■ методические рекомекда'дки.' Часть 1.-Алматы. : НИИАСШ- .при

Госплане ХаэССР, 1089, (бірлескен авторлык;), 4.5 б. т.

17. Научно-технический прогресс и проблемы ценообразования. Республиканская научно-практическая конференция "Акту-альныепроблемы радикальной экономической реформы в условиях Казаусі-ана". -Алматы.: АК КаэССР, 1989, 0.2 б. т.

18. К вопросу финансового оздоровления экономики РК. В материалах международной конференции "Проблемы стабилизации денежного обращения и формирования кредитного и Финансового рынков".-Алматы.: ККИЭРО, 1995, 0.5 б. т.

19. Анализ некоторых результатов приватизации государственных собственности в Республике (В материалах республи -

, калекой научно-практической конференции, г. Талдыкурган) -їаядикурген: ТФКИ ЭиП, 1995, - 42-46 б.

■ Тудемисоз Орыкбасар

• Использование ценового механизма а производственном бизнесе при переходе к рыночной экономике

Диссертация на соискание ученой степени доктора экономических нзук. Специальность: 08. 00. 05 -Организация производства и бизнес (маркетинг, менеджмент, предпринимательство, бизнес по отраслям)

Решение проблем использования ценового механизма в производственном бизнесе, для осуществления структурной перестройки отраслей производства и обеспечения экономического суверенитета республики имеет важное научное и практическое значе-

ние.

Цель исследования - изучение теоретических основ стоимости и цен, влияния на уровень цен формирующихся ферм собственности я на их основе показать пути применения и совершенствования ценового механизма в производственном бизнесе, государственного регулирования цен для углубления реформы к выхода из экономического кризиса.

' Объект исследования, - промышленные и сельскохозяйственные предприятия и объединения различных форм собственности, акционерные обш.ествз, ассоциации, хозяйства специализированны:: районов и областей.

В процессе исследований автором достигнуты ел&дувиде научные рез))лыгл1ш, имеющие практическое значение для экономики Казахстана: Разработаны теоретические и методологические ярки-, ципы и методика использования ценового механизма в производственном бизнесе в условиях перехода к рыночной экономике: обоснованы методологические положения и разработаны теоретические и практические рекомендации по использовании ценового механизма по оценке эффективности отраслевых структур промышленности Республики Казахстан; разработаны рекомендации по использованию ценового механизма а отраслях народного хозяйства различных форм собственности; обоснованы методические подходи определения стоимости и цены продукций на основе стоимостной схемы расширенного воспроизводства, обеспечивающая экономический суверенитет республики и методика' ценообразования на продукцию в отраслях промышленности; определены основные направления использования ценового механизма при осуп,ест?.лг гии структурного преобразования, инвестиционной, финансово-креднт-ной политики, приватизации, развития предпринимательства, ценовой и антимонопольной политики, социальной запеты и внешнего товарообмена. ' - • '

The USE of the PSICF, J.2CKANISM in ERAMCH BUSINESS at thei TRANSITION PERIOD to the MARKET ECONOMY. '

The thesis is submitted for a doctors degree on economics. Speciality OS. QO.C5. Organisation or production and Business (marketing,management,entepreneurship,branch Euisness).

The solution of problems of the price mechanism usage in production buisr.ess for the reorganisation of the branch industries and ensuring economical inde- pendence of the Republic has important scientific and political significance.

The a:irs of investigation - studying of the theoretical basis of costs and prices,the influence of the forms of cwnersmp cn the level of prices, the de- monstration of the ways of application and perfection of th& price mechanism at the branch buisness.the state regulation of the prices to deepen reforms to come out of the economic crisis. _

The object of investigation - industrial and rural enterprises and oojedene- njes vith different forms of ownership,joint - stock companies,assosiation,the farms of the specialized regions and oblasts. '

Duringthe research process the following scientific results that are of the practical significance for the economy of Kazakhstan nave b an achieved: theore- tical and rrathodological principles and methods of the price mechanism usa^e at the production buisness in the transition period to the market economy have been worked out; methodological terms have been substantiated and theoretical and practical recorft’rdations on the usage of the price mechanism on the evalii- at)an of the efficiency of the branch industriy structures of the Re public of Kazakhstan have been elaborated,recomendatior.s on employing of the price mechanism m branches of economy vith different ownership forms have also been ela- borated,systematic methods of approaches to the production price and cost.cal- culatjon on the basis of the enlarged reproduction cost scheme have been • substantiated providing economic independence of the republic and n.etnods cf price format ion?in the brandies of industry; the nain directions of the price . uvecha- nism usage ‘at the structural reformation of investment and fihance-credit poli-cvyprivatisaticn.ent&preniursnip uprising,price .. and

ant monopoly poiisy, social protection 'and extral. commodity circulation have beei-: aetermned. ' .